حضرت على عليه السلام مى‌فرمايند:
«الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَأَعْمالُ الْعِبادِ فِي عاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ في آجالِهِمْ
نهج البلاغه، حكمت ۷
؛ صدقه و كمك به نيازمندان داروى مؤثرى است.و اعمال بندگان در اين دنيا نصب العين آنها در آخرت خواهد بود».[۱]
شرح:
در اين حديث دو مطلب ذكر شد كه بسيار با اهميّت است.
مطلب اوّل صدقه و انفاق است. درباره صدقه و انفاق از جهات مختلفى مى‌شود بحث كرد كه اوّل عناوين بحث را ذكر مى‌كنيم و بعد مختصرى درباره هر كدام توضيح مى‌دهيم:
- فضيلت انفاق و صدقه ۲. انفاق يك قانون كلّى و طبيعى ۳. مفهوم وسيع انفاق ۴. اثرات انفاق ۵. شرايط انفاق.
- فضيلت انفاق و صدقه
خداوند در قرآن مى‌فرمايد:«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِها»؛از اموال آنها صدقه‌اى (بعنوان زكات) بگير، تا بوسيله آن، آنها را پاك‌سازى
و پرورش دهى».[۲]
رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايند:
«أرضُ القِيامَةِ نارٌ، ما خَلا ظِلَّ المؤمِنِ فإنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّه
؛ زمين قيامت يك پارچه آتش است؛ به جز سايه مؤمن زيرا صدقه‌اش بر او سايه مى‌افكند».[۳]
و همان حضرت فرموده است:
«كُلُّ امرِى‌ء في ظِلِّ صَدَقَتِهِ حَتّى يُقْضى بَيْنَ النّاسِ؛
روز قيامت هر كسى در سايه صدقه خود است، تا آن كه ميان مردم داورى شود».[۴]
و باز از همان حضرت روايت شده است كه:
«إنّ الصَّدَقَةَ لَتُطْفِى‌ءُ غَضَب الرَّبِّ؛
صدقه، خشم پروردگار را فرو مى‌نشاند».[۵]
و در جايى ديگر مى‌فرمايند:
«الصَّدَقَةُ جُنَّةٌ منَ النّارِ
؛ صدقه سپرى است در برابر آتش».[۶]
و فرموده‌اند:
«الصَّدَقَةُ تَدْفَعُ سَبْعينَ نَوْعاً مِن أَنْواعِ الْبَلاءِ أهْوَنُها الجُذَامُ والبَرَصُ؛
صدقه، هفتاد نوع بلا را دفع مى‌كند كه ساده‌ترين آنها جذام و پيسى است».[۷]
و از آن حضرت روايت كرده‌اند كه:
«الصَّدَقَةُ تَدفَعُ مِيتَةَ السُّوءِ
؛ صدقه از مردن بد و دلخراش جلوگيرى مى‌كند».[۸]
و همچنين مى‌فرمايند:
«تَصَدَّقُوا ودَاوُوا مَرْضاكُم بالصَّدَقةِ فإنّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ عن الأعراضِ والأمْراضِ وهِيَ زِيادَةٌ في أعْمارِكُمْ وحَسَناتِكُم؛
صدقه بدهيد و بيماران خود را با صدقه درمان كنيد، زيرا صدقه از پيشامدهاى ناگوار و بيمارى‌ها جلوگيرى مى‌كند و عمر و حسنات شما را مى‌افزايد».[۹]
امام صادق عليه السلام فرموده‌اند:
«إنَّ اللَّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى يَقُول: مَا مِنْ شَىْ‌ءٍ إلّا وَ قَدْ وكلت مَن يَقْبضه غيرى الّا الصَّدقة فَإنِّي اتلقفها بيدى تلقفاً؛
خداوند تبارك و تعالى مى‌فرمايد: هيچ چيزى نيست مگر اين كه كسى را مأمور گرفتن آن كرده‌ام، به جز صدقه، كه آن را با دست خودم به شتاب مى‌گيرم».[۱۰]
صدقه باعث زياد شدن روزى مى‌شود. رسول خدا صلى الله عليه و آله در اين زمينه مى‌فرمايند:
«أكثِرُوا مِنَ الصَّدَقَةِ تُرزَقُوا
؛ زياد صدقه بدهيد، تا روزى داده شويد».[۱۱]
همچنين امام على عليه السلام فرموده است:
«اسْتَنْزِلُو الرِّزقَ بالصَّدَقَةِ
؛ روزى را با صدقه فرود آوريد».[۱۲]
امام على و امام صادق عليهما السلام فرموده‌اند:
«إنّي لأمْلَقُ أحْياناً فَاتاجِرُ اللَّهَ بالصَّدَقَةِ؛
هرگاه نادار و تنگدست مى‌شويم به وسيله صدقه با خدا معامله مى‌كنيم».[۱۳]
- انفاق يك قانون كلّى طبيعى است
در جهان آفرينش انفاق يك قانون عمومى است؛ آفتاب به طور دائم در حال انفاق كردن است و به ما نور و انرژى مى‌دهد؛ همچنين زمين مرتب به ما مواد غذايى مى‌دهد. حيوانات هم در حال انفاق به انسان‌ها هستند. در سازمان بدن هر
موجود زنده‌اى اين قانون عمومى وجود دارد، قلب انسان تنها براى خود كار نمى‌كند، بلكه از آنچه دارد به تمام سلول‌ها انفاق مى‌كند، مغز و ريه و ساير دستگاه‌هاى بدن انسان، همه در حال انفاق هستند، و اصولًا زندگى دسته‌جمعى بدون انفاق مفهومى ندارد. لذا انسان هم بايد هماهنگ با اين مجموعه باشد و آنچه دارد، انفاق كند.
- انفاق مفهوم وسيعى دارد كه تنها شامل انفاق مالى نمى‌شود
رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايند:
«كُلُّ مَعروفٍ صَدَقةٌ»[۱۴]
هر كار نيكى به هر صورت باشد صدقه و انفاق در راه خدا محسوب مى‌شود، و هر چه انسان براى حوايج زندگى خود و خانواده خود صرف مى‌كند صدقه نوشته مى‌شود، و آنچه را كه انسان آبروى خود را با آن حفظ مى‌كند صدقه محسوب مى‌گردد.
باز هم رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده‌اند:
«إنّ على كُلِّ مُسْلِمٍ في كُلِّ يَومٍ صَدَقَةً، قيل:مَنْ يُطِيقُ ذلِكَ! قال صلى الله عليه و آله: إمَاطَتُكَ الأَذى عن الطّريقِ صَدَقَةٌ، وإرشادُكَ الرَّجُلَ إلى الطّرِيقِ صَدَقَةٌ وعِيَادَتُكَ المَرِيضَ صَدَقَةٌ وأمرُكَ بالمَعْروفِ صَدَقَةٌ نَهْيُكَ عَنِ المُنكَرِ صَدَقَة وَرَدُّكَ السَّلام صَدَقَةٌ؛
بر هر مسلمانى است كه هر روز صدقه بدهد، عرض شد: چه كسى توان اين كار را دارد؟ فرمود: برداشتن چيزهاى آسيب‌رسان از سر راه، صدقه است، نشان دادن راه به ديگرى، صدقه است، عيادت از بيمار صدقه است، امر به معروف، صدقه است، نهى از منكر، صدقه است و جواب سلام را دادن، صدقه است».[۱۵]
و همچنين رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده‌اند:
«أمْسِكْ لِسَانَكَ فإنّها صَدَقَةٌ تَصَّدَق بِها عَلى نَفْسِكَ؛
زبانت را نگهدار، زيرا اين كار صدقه‌اى است كه براى خود
مى‌دهى».[۱۶]
و فرموده است:
«تَركُ الشَّرِّ صَدَقَةٌ
؛ خوددارى از بدى صدقه است».[۱۷]
امام صادق عليه السلام مى‌فرمايند:
«صَدَقَةٌ يُحِبُّها اللَّهُ: إصْلاحٌ بَيْنَ النّاسِ إذا تَفَاسَدوا وتَقَارُبٌ بَيْنَهُم إذا تباعَدُوا؛
صدقه‌اى كه خدا آن را دوست دارد عبارت است از:
اصلاح ميان مردم، هرگاه رابطه‌شان تيره شد، و نزديك كردن آنها به يكديگر هرگاه از هم دور شدند».[۱۸]
- اثرات انفاق
انفاق عمر انسان را طولانى و رزق را زياد مى‌كند و از مرگ بد جلوگيرى و دفع بلا مى‌كند. خداوند براى آنها كه انفاق مى‌كنند عوض قرار مى‌دهد؛ چرا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده‌اند:
«مَنْ أَيْقَنَ بِالخُلْفِ سَخَتْ نَفْسُه بالنَّفَقَةِ
؛ كسى كه يقين به عوض و جانشين داشته باشد در انفاق كردن سخاوتمند خواهد بود».[۱۹]
- شرايط انفاق
در آيات و روايات، شرايطى براى انفاق كردن عنوان شده است كه مهمترين آنها را ذكر مى‌كنيم:
اوّل آنكه از بهترين قسمت مال انتخاب شود نه از اموال كم‌ارزش؛
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِّنَ الْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد از اموال پاكيزه‌اى كه به دست آورده‌ايد! و از آنچه از
زمين براى شما خارج ساخته‌ايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان)، انفاق كنيد، و براى انفاق، به سراغ اموال بى‌ارزش نرويد در حالى كه خودِ شما، (به هنگام پذيرش اموال) حاضر نيستيد آنها را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت، و بدانيد خداوند، بى‌نياز و ستوده است».[۲۰]
دوم: از اموالى كه مورد نياز شماست انفاق كنيد؛ «وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ»؛ آنها ديگران را بر خود مقدم مى‌دارند هر چند خودشان به شدّت نيازمند باشند».[۲۱]
سوم: به كسانى انفاق كنيد كه سخت به آن نيازمندند.
چهارم: انفاق بايد از اموال حلال باشد چون خداوند فقط آنها را مى‌پذيرد؛
«إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ»؛ خداوند تنها از پرهيزكاران مى‌پذيرد».[۲۲]
در حديثى رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده‌اند:
«لا يَقْبَلُ اللَّهُ صَدَقَةً مِن غُلولٍ
؛ خداوند هيچ گاه انفاقى را كه از طريق خيانت است، نمى‌پذيرد».[۲۳]
در حديثى از امام صادق عليه السلام مى‌خوانيم كه شخصى خدمت حضرت عرض كرد: دو آيه در قرآن است كه من هر چه به آنها عمل مى‌كنم نتيجه نمى‌گيرم. امام فرمود: كدام آيه است. عرض كرد: يكى آيه «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛ مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را اجابت كنم».[۲۴]من خدا را مى‌خوانم اما دعايم مستجاب نمى‌شود.
(امام جواب داد) آيه دوم اينكه خداوند مى‌فرمايد: «وَمَا أَنفَقْتُمْ مِنْ شَىْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ»[۲۵]اما من در راه خدا انفاق مى‌كنم ولى چيزى كه جاى آن را پر كند عايد من
نمى‌شود. امام فرمود: آيا فكر مى‌كنى خداوند از وعده خود تخلّف كرده؟ عرض كرد: نه. فرمود: پس چرا چنين است؟ عرض كرد نمى‌دانم. امام عليه السلام فرمود:
«لَوْ أنَّ أحَدَكُم اكْتَسَبَ المَالَ مِن حِلِّهِ، وَأنْفَقَهُ في حِلِّهِ، لَمْ يُنْفِقْ دِرْهَماً إلّااخْلِفَ عَلَيهِ
؛ اگر كسى از شما مال حلالى به دست آورد و در راه حلال انفاق كند هيچ درهمى را انفاق نمى‌كند مگر اينكه خدا عوضش را به او مى‌دهد».[۲۶]
حديثى به همين مضمون از رسول خدا وارد شده كه فرموده‌اند:
«ما تَصَدّقَ أحَدُكُم بِصَدَقةٍ مِن كَسْبِ حَلالٍ- وَلَا يَقبَلُ اللَّه إلّاالطيِّبَ- إلّاأخَذَها الرّحمنُ بِيَمينِه وإن كانَتْ تَمْرَةً فتَرْبُو في كفِّ الرّحمنِ حتّى تكونَ أعْظَمَ مِن الجَبَلِ؛
هيچ كس از شما صدقه‌اى از درآمد حلالى نمى‌پردازد- و البتّه خداوند جز حلال قبول نمى‌كند- مگر اينكه خداوند با دست راست خود آن را مى‌گيرد حتّى اگر يك دانه خرما باشد، سپس در دست خدا رشد مى‌كند تا بزرگ‌تر از كوه شود».[۲۷]
پنجم: اين كه انفاق نبايد همراه با منّت و آزار باشد؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! صدقات خود را با منّت و آزار باطل نسازيد».[۲۸]
ششم: انفاق اگر پنهان باشد بهتر است؛ «وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ»؛ و اگر آنها را مخفى ساخته و به نيازمندان بدهيد براى شما بهتر است».[۲۹]
امام باقر عليه السلام مى‌فرمايند:
«البِرُّ وَصَدَقَةُ السِّرِّ يَنْفِيانِ الفَقْرَ وَيَزِيد في العُمْرِ ويَدْفَعانِ عَنْ سَبْعِين مِيْتَةِ سُوءٍ
؛ نيكوكارى و انفاق پنهانى فقر را برطرف ساخته، عمر را زياد و از هفتاد گونه مرگ و مير بد جلوگيرى مى‌كند».[۳۰]
امام على عليه السلام فرموده است:
«وَصَدَقَةُ السِّرِّ فإنَّهَا تُكَفِّرُ الْخَطيئَةَ
؛ صدقه نهانى است كه گناه را پاك مى‌كند».[۳۱]
در حديثى امام صادق عليه السلام فرموده‌اند: جلوى چشم مردم صدقه نده، تا تو را ستايش كنند. زيرا اگر چنين كنى، هر آينه پاداش خود را گرفته‌اى، بلكه اگر با دست راستت صدقه دادى دست چپت خبردار نشود؛ زيرا آن كس كه به خاطر او پنهانى صدقه مى‌دهى، پاداش تو را آشكارا خواهد داد.[۳۲]
همچنين مى‌فرمايند:
«إنّ صَدَقَةَ الليلِ تُطفِى‌ءُ غَضَبَ الرَّبّ، وَتَمحُو الذَّنبَ العظيم
؛ صدقه شبانه، خشم پروردگار را فرو مى‌نشاند وگناه بزرگ را پاك مى‌كند».[۳۳]
هفتم: انفاق بايد همراه با اخلاص باشد؛ «يُنفِقُونَ أَمْوَ الَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ»؛ كسانى كه اموال خود را براى خشنودى خداوند انفاق مى‌كنند».[۳۴]
هشتم: آنچه را كه انفاق مى‌كند كوچك و كم اهميّت بشمرد؛ «وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ»؛ و منّت مگذار و عملت را بزرگ مشمار».[۳۵]
مطلب دوم: امام مى‌فرمايند: هنگامى كه انسان اجلش فرا مى‌رسد تمام اعمالش در مقابل چشمش مجسّم مى‌شود.
در اين زمينه دو بحث را كه مربوط به اين قسمت حديث است به طور مختصر توضيح مى‌دهيم:
- تجسّم اعمال
انسان در واپسين لحظه عمرش وقتى كه چشم برزخى او باز مى‌شود آنچه كه
در طول عمرش انجام داده است مانند يك فيلم در مقابل چشمش مى‌گذرد كه براى مؤمنان بشارت و براى كافران و افرادى كه كار بد انجام داده‌اند ندامت است؛ اما ندامتى كه توانايى براى جبران آن ندارند. تا زمانى كه چشم برزخى انسان باز نشده در توبه به رويش باز است، اما هنگامى كه چشم برزخى او باز شد و عالم برزخ را ديد، ديگر توبه فايده‌اى ندارد و پرونده‌اش بسته مى‌شود. چه خوب است تا زمانى كه در اين دنيا هست با قطره اشكى گناهان را پاك كند، چرا كه در موقع مرگ يك دريا اشك هم نمى‌تواند گناه را پاك كند.
اعمال انسان در روز قيامت به صورت‌هاى مناسبى مجسم مى‌شود و در برابر شخص ظاهر مى‌شود و از ديدن اعمال خود اگر بد باشد در وحشت و حسرت فرو مى‌رود، و اگر اعمال حسنه باشد، شاد و مسرور مى‌گردد. خداوند مى‌فرمايد:
«وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً»؛ و (اين در حالى است كه همه) اعمال خود را حاضر مى‌بينند».[۳۶]
و در سوره زلزال آيه ۷ و ۸ مى‌فرمايد: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ* وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ».
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به يكى از كسانى كه تقاضاى موعظه كرده بود فرمودند: ناگزير، همنشينى دارى كه پس از مرگ، همراه تو دفن مى‌شود، ولى او زنده است و تو مرده‌اى، اگر او نيك و گرامى باشد، تو را گرامى مى‌دارد و هرگاه او پست باشد تو را تسليم حوادث مى‌كند، سپس او با كسى جز تو محشور نمى‌شود و تو هم با كسى جز او به صحنه رستاخيز نمى‌آيى، از تو درباره غير آن سؤال نمى‌شود، بنابراين، سعى كن آن را به صورت شايسته انجام دهى، زيرا اگر آن شايسته باشد، با او انس مى‌گيرى وگرنه از هيچ كس جز او وحشت ندارى و آن «عمل» تو
است.[۳۷]
و همان حضرت مى‌فرمايند:
«إنّ المُؤْمِنَ إذا خَرَج مِنْ قَبْرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ في صُورَةٍ حَسَنَةٍ فيقولُ لَهُ: ما أنْتَ؟ فواللَّهِ إنّي لأَراكَ امْرِءَ الصِّدْقِ، فيقولُ لَهُ: أنا عَمَلُكَ، فيكون له نورٌ أوْ قائِدٌ إلىَ الجنّةِ، وإنّ الكافِرَ إذا خرج مِن قبرِهِ صُوِّرَ له عَمَلُه في صُورَةٍ سَيِّئةٍ وَبِشارَةٍ سَيِّئةٍ فيقولُ: مَنْ أنْتَ؟ فَواللَّهِ إنّي لأَراكَ امْرِءَ السَّوءِ، فيقولُ: أنا عَمَلُك، فَيَنْطَلِقُ بِه حتّى يدخُلَ النّارَ؛
مؤمن هرگاه از قبر خود بيرون مى‌آيد، عملش به صورت زيبايى در برابرش مجسم مى‌شود. مؤمن به او مى‌گويد: تو كيستى؟ به خدا قسم كه تو را شخصى خوب و درستى مى‌بينم. او مى‌گويد: من عمل تو هستم. پس براى او نورى مى‌شود يا راهبرى به سوى بهشت. و كافر چون از گورش بيرون مى‌آيد كردارش به صورتى زشت و بدى در برابرش مجسم مى‌شود. او مى‌گويد: تو كيستى؟ به خدا قسم كه تو را بد شخصى مى‌بينم، او مى‌گويد: من عمل تو هستم. پس او را مى‌برد و به آتش مى‌افكند».[۳۸]
على عليه السلام فرموده است:
«إنّ ابنَ آدَمَ إذا كانَ في آخِرِ يَومٍ مِن أيّامِ الدُّنيا وأوَّلِ يَومٍ مِن أيّامِ الآخِرَةِ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ وَوَلَدُهُ وَعَمَلُهُ فَيَلْتَفِتُ إلى عَمَلِه فيَقولُ: واللَّهَ إنّي كُنْتُ فِيكَ لَزَاهِدٌ وإنّ كُنْتَ عَلَيَّ ثَقِيلًا فَماذا عِنْدَكَ؟ فيقولُ: أنا قَرِينُكَ في قَبْرِكَ وَيَوْمَ نَشْرِكَ حَتّى اعْرَضَ أنا وأنْتَ على رَبِّكَ، قال: فإنْ كانَ للَّهِ وَليّاً أتاهُ أطْيَبَ النّاسِ ريْحاً وَأحْسَنَهُم مَنْظَراً وأحْسَنَهُم رِياشاً، فيَقولُ: أبْشِر بِرَوْحٍ وَرَيْحانٍ وَجَنَّةِ نَعيمٍ ومَقْدَمُكَ خَيْرُ مَقْدَمٍ، فَيَقولُ لَهُ: مَنْ أنْتَ؟ فيقولُ: أنَا عَمَلُكَ الصّالِحُ، إرْتَحِلْ مِنَ الدُّنيا إلىَ الجَنَّةِ؛
هنگامى كه انسان در آخرين روز از ايام دنيا و اوّلين روز از ايام آخرت قرار مى‌گيرد اموال و فرزندان و اعمال او در برابرش مجسم مى‌شوند، او نگاهى به اعمالش مى‌اندازد، مى‌گويد: من نسبت به شما بى‌اعتنا بودم هر چند بر دوش
من سنگين بوديد، الآن چه خبرى براى من داريد؟ عملش مى‌گويد: من همنشين تو در قبر و روز رستاخيزت هستم تا من و تو در پيشگاه پروردگارت حضور يابيم، سپس امام عليه السلام افزود: اگر دوست خدا باشد عملش به صورت خوشبوترين انسان با زيباترين چهره و جالب‌ترين لباس ظاهر مى‌شود، و مى‌گويد: بشارت باد بر تو به آرامش و نعمت و بهشت پربركت و قدمت خير مقدم است، سؤال مى‌كند تو كيستى؟ او در جوابش مى‌گويد: من عمل صالح تو هستم كه از دنيا همراه تو به سوى بهشت مى‌روم».[۳۹]
در نقلى آمده كه شخص در حال مرگ به اموال خود مى‌گويد: يك عمر زحمت كشيدم و از حلال و حرام شما را جمع كردم، الان چه كارى از شما براى من ساخته است؟ اموال در جواب مى‌گويند: وقتى از دنيا رفتى به ورثه اجازه مى‌دهيم كه به اندازه كفن از ما بردارند. و همچنين شخص در حال مرگ به فرزندان خود مى‌گويد: زحمت كشيدم شما را بزرگ كردم و الآن مى‌خواهم از دنيا بروم از شما براى من چه كارى ساخته است؟ آنها مى‌گويند: وقتى شما از دنيا رفتيد ما شما را غسل داده كفن مى‌كنيم و تا قبرستان مى‌بريم.
- مرگ
حقيقت مرگ، علت ترس از مرگ، سكرات مرگ، لحظه دردناك مرگ، مرگ و باز شدن چشم برزخى، ديدنى‌ها هنگام مرگ، بشارت هنگام مرگ.
[۱]( ۱). نهج البلاغه، حكمت ۷
[۲]( ۱). سوره توبه، آيه ۱۰۳
[۳]( ۲). اصول كافى، ج ۴، ص ۳
[۴]( ۳). ميزان الحكمه، ج ۵، ص ۳۱۸
[۵]( ۴). همان مدرك
[۶]( ۵). همان مدرك
[۷]( ۶). همان مدرك، ص ۳۲۱
[۸]( ۷). همان مدرك
[۹]( ۱). ميزان الحكمه، ج ۵، ص ۳۱۸
[۱۰]( ۲). بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۱۳۴
[۱۱]( ۳). أعلام الدين، ص ۳۳۳
[۱۲]( ۴). بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۶۸
[۱۳]( ۵). ميزان الحكمه، ج ۵، ص ۳۲۱
[۱۴]( ۱). تفسير قرطبى، ج ۶، ص ۵۳۸۹
[۱۵]( ۲). بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۵۰
[۱۶]( ۱). اصول كافى، ج ۲، ص ۱۱۴
[۱۷]( ۲). بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۰
[۱۸]( ۳). اصول كافى، ج ۲، ص ۲۰۹
[۱۹]( ۴). نور الثقلين، ج ۴، ص ۳۴۰
[۲۰]( ۱). سوره بقره، آيه ۲۶۷
[۲۱]( ۲). سوره حشر، آيه ۹
[۲۲]( ۳). سوره مائده، آيه ۲۷
[۲۳]( ۴). تفسير نمونه، ج ۲۳، ذيل آيات ۷-/ ۱۱ سوره حديد
[۲۴]( ۵). سوره بقره، آيه ۲۶۷
[۲۵]( ۶). سوره سبأ، آيه ۳۹
[۲۶]( ۱). تفسير برهان، ج ۳، ص ۳۵۳
[۲۷]( ۲). تفسير نمونه، ج ۸، ذيل آيات ۱۰۳-/ ۱۰۵ سوره توبه
[۲۸]( ۳). سوره بقره، آيه ۲۶۴
[۲۹]( ۴). سوره بقره، آيه ۲۷۱
[۳۰]( ۵). سفينة البحار، مادّه« صدقة»
[۳۱]( ۱). نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰
[۳۲]( ۲). بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۲۸۴
[۳۳]( ۳). بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۱۲۵
[۳۴]( ۴). سوره بقره، آيه ۲۶۵
[۳۵]( ۵). سوره مدثر، آيه ۶
[۳۶]( ۱). سوره كهف، آيه ۴۹
[۳۷]( ۱). تفسير نمونه، ج ۲، ذيل آيه ۲۸۲ سوره بقره
[۳۸]( ۲). ميزان الحكمه، ج ۷، ص ۴۰
[۳۹]( ۱). نور الثقلين، ج ۵، ص ۲۲۸
