برخى، مذهب حسن بن زيد و ناصر اُطروش را زيدى ^۱ و برخى امامى گفته اند. نجاشى (م 450 ق) ناصر اُطروش را معتقد به امامت دانسته، براى او درخواست رحمت كرده و افزون بر اين، دو كتاب با عنوان الإمامة و أنساب الأئمة و مواليدهم إلى صاحب الأمر عليهم السلام به او نسبت داده است. ^۲ بر پايه برخى گزارش ها، شيخ بهايى (م 1031 ق)، ميرزا عبد اللّه افندى (م 1130 ق) و سيّد محمّد باقر خوانسارى (م 1313 ق) نيز جانب امامى بودن آن دو را گرفته اند. ^۳
دولت آل بويه را سه برادر به نام هاى على، حسن و احمد تشكيل دادند. خليفه عباسى آنان را به ترتيب، «عماد الدوله»، «ركن الدوله» و «مُعزّ الدوله» لقب داد. ^۴ عماد الدوله در فارس و كرمان، ركن الدوله در رى و اصفهان، و معزّ الدوله در بغداد، هر كدام يك دولت زير نظر خليفه تشكيل دادند. ^۵ اين سه برادر، سرانجام دولتى مستقل ايجاد كردند و يك پارچگى را به بخش هاى بسيارى از سرزمين اسلامى باز گرداندند. ^۶
آل بويه گرايش شيعى داشتند؛ اگرچه قرائت آنان از تشيّع، دانسته نيست. برخى قراين، مى تواند بر گرايش زيدى آنان و شمارى نيز بر گرايش امامى آنان گواهى دهند؛ اگرچه قرائن گونه دوم، پر شمارتر و نيز گوياتر به نظر مى رسند. اصالت ديلمى آنان ـ كه گويا در ديلم و شمال ايران، قرائت زيدى، غالب بود ^۷ ـ و نيز عيادت ابو عبد اللّه بصرى زيدى معتزلى از معزّ الدوله و تلقين آداب دينى

چهارم، خلفا به صاحبان منصب اميرالاُمرايى متّكى بودند و حتى گاهى به دستور آنها نصب و عزل مى شدند. ^۱ خليفه از قدرت واقعى محروم بود و فقط مرجعيت روحانى داشت؛ ^۲ اما فاطمى ها همين قدرت روحانى را نيز براى خليفه بغداد ، قائل نبودند . ^۳
مهم ترين دولت هاى حاكم در سرزمين پهناور اسلامى در اين دوره، عبارت بودند از: آل بويِه، سامانيان، غزنويان، سلجوقيان، فاطميان و آل حمدان.

1 . آل بويِه (334 ـ 447 ق)

آل بويه قدرتمندترين حكومت را در سده چهارم تا اواسط سده پنجم تشكيل دادند. آنان اهل ديلم و از طايفه شيردل آوندان بودند كه خاستگاهشان، ارتفاعات گيلان در جنوب درياى خزر بود. ^۴ برخى، نفوذ اسلام را ميان مردم ديلم در سده چهارم، به كوشش حسن بن على علوى، معروف به ناصر اُطروش (م 304 ق) دانسته اند. ^۵ با اين حال، بر پايه برخى قراين، اسلام ، پيش از اين تاريخ، وارد ديلم شده بود. ديلميان پناهگاه مستحكمى داشتند و از سال 175 تا 250 ق، به تدريج، علويانِ گريخته از آزار و ستم عباسيان را پناه مى دادند. ^۶ حسن بن زيد علوى (م 270 ق) مذهب شيعه را در ديلمستان ترويج كرد و پايه هاى حكومت مستقلّ علوى را در ديلم و گيلان برپا كرد. پس از او، ناصر اُطروش نيز حكومت علوى را تشكيل داد. ^۷