117
تاريخ حديث شيعه در سده هاي چهارم تا هفتم هجري

كرده كه گويا ـ اگر امامى بوده باشد ـ براى استفاده از پوشش تقيّه بوده است. ۱ بر غير امامى بودن او، افزون بر كتاب دعائم الاسلام و شرح الأخبار، قرائن ديگرى نيز ذكر شده است: ارتباط بسيار نزديك قاضى نعمان با المُعزّ باللّه خليفه معروف فاطمى، جايگاه اجتماعى و علمى او و كتاب هايش؛ بويژه كتاب دعائم الإسلام در ميان اسماعيليان، ۲ و نيز محتواى ساير كتاب هاى قاضى نعمان. ۳ نگارنده اين نوشتار، با قول به مذهب غير امامى همراه است. با اين حال، چون امامى بودن او منتفى هم نيست، به اجمال به معرّفى آثار او؛ بويژه دو كتاب دعائم الإسلام و شرح الأخبار مى پردازد.

تأليفات

قاضى نعمان پرتأليف بود و در مصادر، بيش از دويست اثر براى او ذكر شده است. ۴
آثار چاپى: بيش از پنجاه كتاب از قاضى نعمان به چاپ رسيده است. برخى از آنها عبارت اند از: 1 . شرح الأخبار فى فضائل الأئمّة الأطهار عليهم السلام ، 2 . ذكر المناقب إلى الصادق، 3 . الاتفاق و الافتراق، 4 . المناقب و المثالب، 5 . الإمامة، 6 . اُصول المذاهب، 7 . الدولة، 8 . الإيضاح، 9 . اختلاف اُصول المذاهب، 10 . ابتداء الدعوة للعُبَيديّين، 11 . الأخبار فى الفقه، 12 . الاختصار فى الفقه، 13 . دعائم الإسلام.
سه كتاب از اين كتاب ها، مورد توجه و استفاده عالمان اماميه قرار گرفته است: يكى الأخبار فى الفقه، كه كراجكى در سده پنجم، آن را با عنوان تلخيص دعائم الإسلام، شرح كرد. ۵ ديگرى دعائم الإسلام است كه گويا محمّد باقر مجلسى (م 1111 ق)

1.بحار الأنوار، همان جا؛ خاتمة مستدرك الوسائل، همان جا.

2.وفيات الأعيان، همان جا؛ عيون الأخبار، ج ۴، ص ۴۱؛ أعلام الإسماعيلية، ص ۵۸۹.

3.هفت آسمان، شماره ۳.

4.ر.ك: شرح الأخبار، مقدّمه محقّق، ص ۴۳ ـ ۴۵.

5.الذريعة، ج ۱۳، ص ۱۰.


تاريخ حديث شيعه در سده هاي چهارم تا هفتم هجري
116

43 . قاضى نُعمان مغربى (م 363 ق)

نعمان بن محمّد بن منصور مغربى، مكنا به ابو حنيفه و معروف به قاضى نعمان؛ محدّث، فقيه و متكلّم. قاضى نعمان از محدّثان و فقيهان بزرگ سده چهارم بوده است. با اين حال، در مصادر اوّليه از وى ياد نشده است. علّت اين امر را مى توان دورى زياد مصر از بغداد و نبود ارتباط و تعامل ميان حوزه بغداد و مصر ـ به دليل تسلّط اسماعيليان بر آن ديار ـ دانست؛ چنان كه ترديد در مذهب قاضى نعمان يا جزم به غير امامى بودن مذهب او نيز دور از انتظار نيست. در سده پنجم، ابو الفتح كراجكى (م 449 ق) از مشايخ اجازه حديث اماميه، كتاب الأخبار قاضى نعمان را شرح كرد ۱ و از سده ششم به بعد، نام قاضى نعمان وارد مصادر رجالى امامى شد. ۲ مهم ترين موضع بحث و اختلاف در مصادر ياد شده، مذهب قاضى نعمان است كه برخى وى را غير امامى ۳ و برخى امامى ۴ دانسته اند. قرينه اى بر مذهب امامى قاضى نعمان، كلام ابن خلّكان (م 681 ق) است كه گفته: او در آغاز مالكى بود؛ ولى سپس به مذهب امامى گرويد. ۵ قرينه ديگر، آن است كه اكثر روايات كتاب دعائم الاسلام قاضى نعمان، در مصادر حديثى معروف اماميه نيز آمده است ۶ و اين كه يكى دو روايت در كتاب ياد شده، به امام جواد عليه السلام ـ كه از امامان اسماعيليه نيست ـ اسناد داده شده است. ۷
به هر حال، قاضى نعمان در كتاب دعائم الاسلام، بر مشرب مذهب اسماعيلى رفتار

1.الذريعة، ج ۱، ص ۳۱۰.

2.معالم العلماء، ص ۱۶۱.

3.معالم العلماء، همان جا؛ رياض العلماء، ج ۲، ص ۴۱۱؛ نقد الرجال، ج ۵، ص ۱۷؛ معجم الرجال، ج ۲۰، ص ۱۸۵ . نيز، ر.ك: هفت آسمان، شماره ۳.

4.أمل الآمل، ج ۲، ص ۳۳۵؛ بحار الأنوار، ج ۱، ص ۳۶؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج ۱، ص ۱۵۰ ـ ۱۵۵؛ الفوائد الرجاليه، ج ۴، ص ۳؛ تنقيح المقال، ج ۳، ص ۲۷۳؛ الذريعة، ج ۱، ص ۶۱.

5.وفيات الأعيان، ج ۵، ص ۴۱۵.

6.بحار الأنوار، ج ۱، ص ۳۶.

7.خاتمة مستدرك الوسائل، ج ۱، ص ۱۵۵.

  • نام منبع :
    تاريخ حديث شيعه در سده هاي چهارم تا هفتم هجري
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1389
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 101017
صفحه از 554
پرینت  ارسال به