از كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام با همين عنوان ^۱ و نيز با عنوان عيون الأخبار ^۲ ياد شده است. اين كتاب از آثار متواتر و به غايت معروف شيخ صدوق است و از مصادر كتاب هاى حديثى، تاريخى و كلامىِ بسيارى چون: وسائل الشيعة، بحار الأنوار، مستدرك الوسائل.
نسخه چاپى بررسى شده، شامل مقدّمه مؤلّف و اصل كتاب است. در مقدّمه مؤلّف، به انگيزه تأليف و بيان موضوع كتاب و باب هاى آن پرداخته شده است. به موجب اين مقدّمه، كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام به پاس دو قصيده از قصايد ابو القاسم اسماعيل بن عبّاد، معروف به صاحب بن عبّاد، نوشته شده و به كتاب خانه وى تقديم شده است. ^۳ او وزير ركن الدوله ديلمى، حاكم رى بود و آن دو قصيده را در ابراز اردات و محبّت به امام على بن موسى الرضا عليه السلام سروده بود. در اين مقدّمه، دو قصيده صاحب بن عبّاد نيز نقل شده است، به علاوه چندين روايت در ارزش دينىِ ابراز ارادت به اهل بيت عليهم السلام با زبان شعر و جز آن. ^۴
موضوع كتاب، تاريخ زندگانى امام رضا عليه السلام از جوانب مختلف است. شيخ صدوق، كتاب عيون را در 69 باب با عناوين مشخّص، سامان داده است. با يك نگاه كلّى به عناوين كتاب، مى توان مطالب آن را در دو بخش جاى داد: يكى اخبار، احاديث و گزارش هاى منسوب به آن حضرت، و ديگرى اخبار و گزارش هايى درباره آن حضرت. اخبار منسوب به امام رضا عليه السلام به 430 حديث مى رسد و ذيل چند عنوان، آمده است: اخبار منثوره (اخبارى كه مصدر آنها خود امام رضا عليه السلام است)، اخبار مجموعه (اخبارى كه آن حضرت، از پدرش يا از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده است) و

والدرهمُ درهما، والدينارُ دينارا، و العلّة التى مِن أجلها قيل للفرسِ «أجد» و للبغلة «عد» و العلة التى من أجلها قيل للحمار «حر»، و العلّة التى من أجلها يكون عذاب القبر، علل الوضوء و الآذان و الصلاة. و در پايان، باب «نوادر العلل» آمده است.
شيخ ابراهيم كفعمى و شيخ شرف بحرانى، علل الشرائع را تلخيص، ^۱ و شيخ محمّد تقى اصفهانى، معروف به آقا نجفى (م 1331 ق) و سيّد هدايت اللّه مسترحمى، آن را به فارسى ترجمه كرده اند ^۲ و هر دو ترجمه، چاپ شده است.

4 . عيون أخبار الرضا عليه السلام

مؤلّف: شيخ صدوق
تصحيح و تعليق و تقديم: شيخ حسين اعلمى
ناشر: مؤسّسه اعلمى، بيروت، چاپ اوّل، 1404 ق / 1984 م.
چندين نسخه خطّى از اين كتاب موجود است: نسخه اى با تاريخ تملّك 1069 ق؛ و نسخه اى با تاريخ كتابت به سال 1085 ق ؛ ^۳ نسخه اى با افتادگى صفحات آغازين و پايانى، متعلّق به سده يازدهم يا دوازدهم؛ ^۴ نسخه مندرج در شرح عيون أخبار الرضا عليه السلام از سيّد نعمت اللّه جزائرى، با تاريخ تأليف 1099 ق، و تحرير ديگر در 1104 ق، به خطّ مؤلّف. ^۵ كهن ترين نسخه اين كتاب، متعلّق به سال 957 است. ^۶
اين كتاب بارها در نجف اشرف، ايران و بيروت، چه بى تحقيق و چه با تحقيق، چاپ شده است. نمونه: چاپى با تحقيق، در مؤسّسه «آل البيت لإحياء التراث» در قم، و با تصحيح سيّد مهدى لاجوردى، در منشورات العالم، در تهران، چاپ اوّل، 1363 ق.