ناساز است. شيخ صدوق درباره اين گونه احاديث، بر اين عقيده است كه احاديث، همانند آيات قرآن، محكم و متشابه دارند و از زبان يك سانى تبعيت نمى كنند و از همين رو، نمى توان اين دسته احاديث را به دليل ظهور آنها در جبر و تشبيه، بر ظاهرشان حمل كرد و يا دور انداخت؛ بلكه بايد تأويل درست آنها را با احاديث محكم و نيز آيات قرآن، به دست آورد. وجود اين نوع روايات در متون حديث شيعه، و ظاهرنگرىِ مخالفان (اهل سنّت)، زمينه هجوم به هويت مذهب اماميه و اتّهام تشبيه و جبرگرايى را فراهم كرده بود. در چنان شرايطى بود كه انگيزه لازم و حتى كافى، براى تأليف كتاب التوحيد در شيخ صدوق ايجاد شد.
كتاب التوحيد بر اساس نسخه چاپى، شامل مقدّمه محقّق كتاب، مقدّمه مؤلّف، اصل كتاب و پژوهش هايى است كه محقّق كتاب درباره آن انجام داده است. در مقدّمه محقّق كتاب، اهميّت و جايگاه كتاب التوحيد، اعتبار روايات آن، انتساب كتاب به شيخ صدوق، نسخه هاى خطّى و چاپى كتاب، شروح آن، شماره ابواب و احاديث و تصوير چند نسخه خطّى كتاب آمده است.
در مقدّمه مؤلّف، پس از ثنا و ستايش خدا و درود بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام ، ضرورت و انگيزه تأليف التوحيد بيان شده است.
اصل كتاب ياد شده، بر اساس نسخه چاپى، در 67 باب سامان يافته است. اين در حالى است كه بسيارى از نسخ كتاب، 66 باب دارند؛ چرا كه در برخى از نسخه ها، باب چهل و سوم و در برخى ديگر، باب چهل و نهم، باب باب پيش از خود ادغام شده است. به گفته محقّق كتاب، اين اختلاف از آن جا ناشى شده كه در ابتداى دو بابِ ياد شده، عنوان «باب» ذكر نشده است؛ ولى حق، آن است كه آن دو بخش نيز به دليل اختلاف و استقلال در موضوع، به عنوان دو باب در نظر گرفته شوند.
به هر حال، هر يك از ابواب كتاب، داراى موضوع مشخّصى است و مؤلّف در ذيل آنها احاديث مرتبط و مناسب را نقل مى كند. از اين نظر، كتاب از طبقه بندىِ

مسئله» مطرح و آن گاه ديدگاه خود را با الهام مستقيم از قرآن و بويژه احاديث معصومان عليهم السلام ، مطرح مى كند. روايات كتاب، عموما مرسل اند و در مواردى در حدّ نياز، سند نيز نقل شده است. بر اين كتاب، نقدها و شرح هاى بسيارى نگاشته شده و نيز چند بار به فارسى برگردانده شده است. معروف ترينِ اين شرح ها كه با نقد همراه است، كتاب تصحيح الإعتقاد شيخ مفيد (م 413 ق) و پس از آن، كهن ترين شرح، شرح الإعتقادات عبد اللّه بن حسن شولستانى، معاصر ميرزا عبد اللّه افندى صاحب رياض العلماء است.

9 . التوحيد

مؤلّف: شيخ صدوق
تصحيح و تعليق: سيّد هاشم حسينى تهرانى
ناشر: مؤسّسة النشر الاسلامى (انتشارات جامعه مدرّسين)، قم، بدون نوبت و تاريخ چاپ.
در تصحيح كتاب، از پنج نسخه خطّى متعلّق به سده يازدهم كه برخى نيز تصحيح شده اند، و سه نسخه چاپى استفاده شده است. اين كتاب براى بار، در سال 1285 ق، در تهران چاپ شد. كتاب التوحيد ـ كه به توحيد صدوق و توحيد ابن بابويه نيز معروف است ـ ، از آثار بنام شيخ صدوق شناخته مى شود. ^۱ گويا نام التوحيد را صدوق خود، بر اين كتاب نهاده است؛ چرا كه وى در مقدّمه كتاب متذكّر شده كه اين كتاب را در توحيد و نفى تشبيه و جبر، تأليف كرده است. ^۲
كتاب التوحيد در زمينه مهم ترين موضوع كلامى، يعنى اسما، صفات و افعال الهى، تأليف شده و انگيزه اصلى مؤلّف ـ چنان كه خود تصريح كرده ـ ، تفسير و تأويل احاديثى است كه ظاهر آنها تشبيه و جبر را مى رساند و با آموزه هاى مسلّم اماميه،