و الإرادة، التعريف و البيان و الحجّة والهداية، النهى عن الكلام والجدال والمراء فى اللّه عز و جل .
باب «التوحيد ونفى التشبيه» با 37 حديث، باب «النهى عن الكلام والجدال» و باب «ثواب الموحّدين و العارفين»، هر يك با 35 حديث، و پس از آن باب «ما جاء فى الرؤية» با 24 حديث و باب «نفى المكان و الزمان». با 22 حديث، بيشترين احاديث را دارند. بيشتر باب ها كمتر از ده حديث و شمار اندكى، بين ده تا بيست حديث دارند.
احاديث كتاب با اسناد كامل و از طريق شيعه، و گاه از اهل سنّت است. شش حديث از طريق اهل سنّت و بيست حديث قدسى، در ميان احاديث كتاب وجود دارد. ^۱ شيخ صدوق در اين كتاب، از 56 شيخ حديث، روايت نقل كرده است. على بن بابويه پدر مؤلّف (154 حديث)، ابن وليد (89 حديث)، على بن احمد بن محمّد بن عمران دقّاق (65 حديث)، محمّد بن موسى بن متوكّل (36 حديث)، محمّد بن ماجيلويه (23 حديث) و احمد بن محمّد بن يحيى (17 حديث)، به ترتيب، مهم ترين مشايخ شيخ صدوق شناخته مى شوند.
شيخ صدوق معمولاً با عنوان «قال مصنّف هذا الكتاب : ...» و يا «يعنى...»، به توضيح و گاه تأويل روايات پرداخته است. اين توضيحات، در ذيل 56 مورد از 853 روايت كتاب آمده است. طولانى ترين توضيح مؤلّف، ذيل حديث سوم باب سوم، در معناى واحد و توحيد و موحّد، ديده مى شود كه در چهار صفحه جاى گرفته است. وى در توضيح و تأويل احاديث، از معناى لغوى، فرهنگ متعارف اهل زبان، تأمّلات عقلى ـ و البته با الهام گرفتن از آموزه هاى مسلّم اهل بيت عليهم السلام ـ ، اقوال اهل كلام، آيات قرآن و تاريخ، بهره گرفته است. از اين رو، كتاب التوحيد افزون بر ارزش حديثى و كلامى، در زمينه فقه الحديث نيز ارزش دارد.
همه روايات كتاب، در يك سطح از اعتبار قرار ندارند؛ ولى آن تعداد اندك كه در

معنادارى برخوردار است. ترتيب و چينش ابواب نيز قابل ملاحظه است. با نگاه اجمالى به عناوين ابواب، به نظر مى رسد كه شيخ صدوق عناوين را بر اساس نظام معنادار «كلّى به جزئى» مرتب كرده است؛ به اين صورت كه ابتدا مباحث كلّى را درباره توحيد و ديگر صفات ذات و افعال خدا آورده و پس از آن، به تفسير و تأويل آيات قرآن و آن گاه، به تفسير مفاهيم قرآنى پرداخته و در پايان نيز مباحثه و مناظره امام رضا عليه السلام را با اهل اديان و اصحاب مقالات ـ چون جاثليق و رأس الجالوت ـ و نيز سخن ايشان با سليمان مروزى، متكلّم خراسان، در باب توحيد را مطرح كرده كه هر دو جلسه، در حضور مأمون برگزار شده اند. باب پايانى كتاب، درباره نهى از كلام و جدال و مراء درباره خداست.
گويا چينش و ترتيب احاديث در درون ابواب نيز خالى از مبنا و پايه نيست. با تأمل در روايات هر باب، اين حدس قوى مى نمايد كه شيخ صدوق ترتّب احاديث را بر يكديگر، در نظر داشته است. قرينه بر اين مطلب، آن است كه او در موارد بسيارى پس از يك يا چند روايت ـ كه گاه با توضيح مختصر يا مفصّلى نيز همراه است ـ ، با عبارتِ «و تصديق ذلك...»، و «و تصديق ما ذكرتُه...»، «و مِن ذلك...» يا «و فى رواية اُخرى...»، روايت يا روايات ديگرى را آورده است. ^۱
برخى از باب هاى كتاب كه در بردارنده روايات پرشمارترى هستند، بدين قرار است: ثواب الموحّدين و العارفين، التوحيد و نفى التشبيه، إنّه عز و جل ليس بجسم و لا صورةٍ، ما جاء فى رؤية اللّه ، صفات الذات و صفات الأفعال، نفى المكان و الزمان و السكون و الحركة والنزول و الصعود و الإنتقال عن اللّه تعالى، أسماء اللّه تعالى والفرق بين معانيها و بين معانى أسماء المخلوقين، فطرة اللّهِ الخلقَ على التوحيد، الإستطاعة، القضاء والقدر والفتنة والأرزاق و الأسعار والآجال، نفى الجبر و التفويض، المشية