سلاح مخالفان قرار داد.
برخى از مباحث كتاب، كلّى است و جنبه تمهيدى دارد؛ مانند وقوع غيبت در ميان پيامبران الهى عليهم السلام ^۱ و خبر دادن و بشارت پيشينيان، از ظهور پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله .
از جمله مباحثى كه ارتباط مستقيم با موضوع كتاب دارد و بلافاصله به آن پرداخته شده، اصل امامت حضرت مهدى عليه السلام و شبهات مطرح شده در اين باره است. برخى از عناوين شايان ذكر در اين باره، عبارت اند از: ضرورت وجود خليفه، وجوب اطاعت از خليفه، بايستگى انتخاب خليفه از سوى خدا، لزوم يكى بودن خليفه، وجوب شناخت مهدى عليه السلام ، غيبت و حكمت آن، فرقه كيسانيه، روايات راجع به وفات محمّد بن حنفيه، ابطال قول ناووسيه و واقفه درباره غيبت، مناظره ابو الحسن على بن احمد بن بشّار با ابو جعفر محمّد بن عبد الرحمان بن قبه رازى درباره غيبت، استدلال بر وجود امام غايب، اعتراضات زيديه، طرح و دفع شبهات مخالفان، مباحثات ابو سهل اسماعيل بن على نوبختى، و در پايان كتاب، مطلبى تحت عنوان «تنبيه»، درباره درستى غيبت. ^۲ اصل كتاب كمال الدين در دو جزء، شامل 58 باب با عناوين مشخّص است:
جزء اوّل: 32 باب دارد كه مطالب هفت باب آن، شامل پيشينه غيبت در ميان پيامبران الهى است. در اين باره، سخن از نخستين غيبت آغاز مى شود: غيبت ادريس نبى عليه السلام ، نهصد سال پيامبرى نوح عليه السلام پس از ادريس عليه السلام ، غيبت صالح نبى عليه السلام ، غيبت ابراهيم عليه السلام ، غيبت يوسف عليه السلام ، غيبت موسى عليه السلام ، غيبت اوصياى موسى.
يازده باب در: اخبار و بشارت پيشينيان، درباره ظهور اسلام و آمادگى گروهى از مردم براى درك پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ؛ مانند: بشارت عيسى بن مريم عليهاالسلام، خبر سلمان فارسى، خبر قيس بن ساعده ايادى، خبر تُبّع، خبر عبد المطّلب و ابو طالب، خبر

و بغداد شده بود. ^۱ مناظرات و مباحثات بسيارى كه در كتاب ياد شده با فرقه ها و مذاهبى چون كيسانيه، ناووسيه و واقفه، زيديه و افراد ملحد و در پاسخ به شبهه ها مطرح شده، نشان مى دهد كه مسئله غيبت امام دوازدهم، مهم ترين مسئله فكرى آن عصر بوده و هويت شيعه اماميه را تهديد مى كرده است. مقدّمات انگيزشى تأليف اين كتاب، ابتدا در نيشابور ^۲ و سپس در قم ^۳ فراهم مى شود و سرانجام در رى، به انجام مى رسد. به موجب ظاهر كلام شيخ صدوق، عامل بسيار مهمّى كه در تأليف كتاب ياد شده نقش «شرط كافى» را ايفا نموده، تمايل و بلكه دستور حضرت ولى عصر عليه السلام به وى در عالم رؤيا بوده است. ^۴
كتاب مورد بحث، با يك مقدّمه طولانى در 128 صفحه آغاز مى شود كه شباهت فراوانى به چكيده و دورنماى مباحث كتاب دارد. اين مقدّمه بدون عنوان بندى، مطالب متنوّع و تا حدّى فارغ از انسجام را درباره مسئله امامت و بويژه غيبت، فرا مى گيرد. مؤلّف در اين قسمت، به سان يك متكلّم ـ البته نه به معناى مصطلح ـ ظاهر شده و به تحليل مطالب پرداخته است. وى در تبيين مدّعاى خود، ضمن تحليل بحث، از قرآن و روايات و اقوال متكلّمانى چون ابن قبه و ابو سهل نوبختى، بهره گرفته است. ^۵
چنان كه اشاره شد، غيبت امام عصر عليه السلام و طولانى شدن مدّت آن، شيعيان را گرفتار ترديد و شك ساخت و براى مخالفان، بهانه و بستر مناسبى را جهت ايراد شبهه و تعرّض به هويت شيعه اماميه فراهم آورد. شيخ صدوق در كتاب ياد شده نيز حجم و تكيه گاه مباحث را برطرف كردن استبعاد ياد شده از اذهان شيعيان و به تبع، خلع