6 . المنتقى در شرح الموطّأ، از سليمان بن خلف (م 474 ق). ^۱

رجال و شرح حال

معرّفى رجال و بيان شرح حال شخصيت ها نيز در اين دوره، با عناوين گوناگونى: انجام گرفته است تاريخ، مشيخه، طبقات، ضعفا، ثقات، معجم، نام ها و كنيه ها، جرح و تعديل، المؤتلف و المختلف، صحابه، رجال و... نزديك به چهل كتاب با عناوين ياد شده، تأليف شده است. برخى از اين كتاب ها به شرح حال عموم شخصيت هاى تاريخى پرداخته اند و برخى تنها به شرح حال راويان حديث. نيز شمارى از آنها شرح حال عموم رجال حديث را ذكر كرده اند و برخى ديگر به رجال مربوط به كتاب هاى خاص، منحصر شده اند. نمونه هايى از اين كتاب ها را چنين مى توان بر شمرد:
1 . ضعفاء العقيلى، از محمّد بن عمر بن موسى عقيلى (م 322 ق)؛
2 . الجرح و التعديل ، عبد الرحمن بن ابى حاتم رازى تميمى (م 327 ق)؛
3، 4 و 5 . الثقات، مشاهير علماء الأمصار، والمجروحين، هر سه از ابن حبّان (م 354 ق)؛
6 . معجم الصحابة، از عبد الباقى بن قانع ابو الحسين (م 356 ق)؛
7 و 8 . الكامل فى ضعفاء الرجال، و مَن روى عنهم البخارى فى الصحيح، هر دو از ابو احمد عبد اللّه بن عدى بن عبد اللّه جرجانى (م 365 ق)؛
9 . طبقات المحدّثين بإصبهان، عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن حيّان انصارى (م 369 ق)؛
10 . تاريخ أسماء الثقات، عمر بن ابو حفص واعظ (م 385 ق)؛
11 . ذكر أسماء التابعين و مَن بعدهم ، دار قطنى (م 385 ق)؛
12 . فتح اللباب فى الكنى و الأسماء، ابن منده اصفهانى (م 395 ق)؛
13 . رجال صحيح البخارى، احمد بن محمّد بن حسين بخارى كلابادى (م 398 ق)؛

از صحابه اند، مانند: مسانيد الأربعة و مسانيد العشرة. برخى نيز احاديث گروهى از صحابه را در بر دارند كه در يك وصف، مشترك بوده اند، مانند: مسند المقلين و مسند الصحابة الذين نزلوا مصر. ^۱
در اين دوره، بيش از ده مسند تأليف شده است كه از آن جمله اند:
1 . مسند رويانى، محمّد بن هارون رويانى (م 307 ق)؛
2 . مسند ابى حنيفه، از ابو نعيم اصفهانى (م 430 ق)؛
3 . مسند الشاميّين ، طبرانى (م 360 ق)؛
4 . مسند الشهاب، محمد بن سلامة بن جعفر قُضاعى (م 454 ق).

زمينه هاى حديثى

در دو سده چهارم و پنجم، كتاب هاى حديثى در زمينه هاى گوناگونى تأليف شده اند، مانند: فقه، تفسير، مصطلح الحديث، رجال، نقد الحديث، فقه الحديث (فهم حديث)، كلام و اخلاق. در پى، نمونه هايى از اين تأليفات را نام مى بريم.

فقه الحديث

در اين دوره، تأليفاتى در شرح كتاب هاى حديثى انجام گرفت. اين شرح ها به طور خاص، بر كتب ستّه به نگارش درآمده اند:
1 و 2 . اعلام السنن در شرح صحيح البخارى، و معالم السنن در شرح سنن أبى داوود، هر دو از خطّابى (م 338 ق)؛
3 . شرح صحيح البخارى، از ابن بطان مغربى مالكى (م 449 ق)؛
4 . شرح صحيح البخارى، از مهلب بن ابى صفره (م 435 ق)؛
5 . شرح الموطّأ، از ابن رشيق قيروانى (م 456 ق)؛