كرده و از اخبار و روايات، تنها در تأييد آنها بهره برده است. ^۱
عناوين ديگر فصول كتاب، بدين قرار است: ولادت امام زمان عليه السلام ، كسانى كه آن امام را پس از تولّد ديده اند، دلائل و معجزات او، برخى از توقيعات آن حضرت، موانع ظهور او، وكلا و سفراى امام، برخى از توقيعات به افراد قابل اعتماد در زمان سفرا، نامشخّص بودن وقت ظهور، و نشانه هاى ظهور، برخى از فضائل و سيره و صفات آن حضرت. ^۲
شيخ طوسى در اين كتاب، به شيوه كلامى بحث كرده و هر كدام از عقل و نقل را در جاى مناسب به كار برده است. وى در موارد استدلال عقلى، از اخبار به قصد تأييد، بهره گرفته است. روايات كتاب با اسناد كامل و گاه ناقص است و اكثر آنها از طريق مشايخ معروف مؤلّف ـ چون: شيخ مفيد، ابن غضائرى، ابن عبدون و ابن ابى جيد ـ نقل شده اند. شيخ در برخورد با اخبارى كه از فرقه هاى مخالف بويژه واقفه نقل كرده، نخست متذكّر شده است كه اينها اخبار آحاد هستند و حجّيت ندارند؛ چراكه نمى توان به درستىِ آنها علم پيدا كرد. ^۳ وى سپس به نقد رجالى آنها پرداخته و به استناد اخبارى، متذكّر شده است كه رجال واقفى، قابل اعتماد نيستند. ^۴ او افزون بر نقد رجالى، به توضيح معنا و مراد اخبار ياد شده، و بيان همسويى آنها با ديدگاه اماميه و نقض ديدگاه واقفه پرداخته است.
شيخ طوسى در تأليف اين كتاب، از مصادر معروف و مهمّ علماى اماميه استفاده كرده است. از جمله اين مصادر، چنين مى توان نام برد: الإمامة والتبصرة ى ابن بابويه، كمال الدين و تمام النعمة ى شيخ صدوق، الغيبة ى ابن ابى زينب نعمانى، و كتب گوناگون شيخ مفيد و سيّد مرتضى در زمينه غيبت. وى همچنين، در بيان دلائل واقفه براى

امام دوازدهم و مسائل مربوط به آن است. به قرينه عبارت شيخ طوسى در بيان شبهه طولانى شدن عمر حضرت مهدى عليه السلام ـ كه: «تا اين وقت، امام قائم 191 سال دارد» ^۱ ـ ، معلوم مى شود كه وى اين كتاب را در سال 447 ق، تأليف كرده است. نسخه چاپى كتاب شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف و اصل كتاب است.
بر اساس گفته هاى مؤلّف در مقدّمه اين كتاب در پىِ تقاضاى «شيخ جليل» كه ناشناخته است، فراهم آمده است. وى متذكّر شده كه اين كتاب را در بيان سبب غيبت، علّت طولانى شدن غيبت در حال نياز مبرم و شديد به حضور امام، راه چاره و ساير شبهه هاى مخالفان ـ كه گاه با ريشخند همراه است ـ تأليف كرده است. ^۲ اصل كتاب پس از مقدّمه اى مفصّل، در هشت فصل طبقه بندى شده است. از مقدّمه مؤلّف و ديگر مباحث كتاب، پيداست كه شيخ طوسى در اين كتاب، به سؤالات و شبهه هايى پاسخ داده كه در موضوع غيبت امام زمان عليه السلام ، ميان موافقان و مخالفان مطرح بوده است. البته اين سؤالات و شبهه ها در آن زمان، تازه و مستحدث نبودند؛ اگرچه به دليل طولانى شدن غيبت، جدّى تر از گذشته شده بودند. مؤلّف در بخش اوّل كتاب، گفتارى مفصّل با عنوان «كلامٌ فى غيبة صاحب الزمان» آورده و به امامت حضرت مهدى عليه السلام و اثبات آن با توجّه به مسئله غيبت پرداخته و گاه به مناسبت، از ولادت، سبب غيبت و موانع حضور او نيز سخن گفته است. در اين قسمت، ديدگاه هاى فرق و مذاهب مختلفى را ـ : چون كيسانيه، محمّديه، فَطَحيه، ناووسيه و واقفه ـ نقد كرده است. تكيه بحث وى در نقد مذاهب كلامى، بر ديدگاه واقفه است. از جمله اين مباحث است: نقد ديدگاه واقفه در معرّفى امام موسى كاظم عليه السلام به عنوان مهدى و اعتقاد به زنده بودن او، كسانى كه اين ديدگاه را براى نخستين بار مطرح كردند، انگيزه و سبب اصلى طرح اين مطلب . و شيخ طوسى در اين قسمت، به طور عام، بر دلائل عقلى و تاريخى تكيه