به قاضى نعمان، معروف است البته به گزارش محمّد باقر مجلسى، اين كتاب به شيخ صدوق نيز نسبت داده شده؛ ولى سخن او، اشتباه است و به سبب تشابه در عنوان بوده است. ^۱ با اين حال، اعتبار و جايگاه ارزشى دعائم الإسلام، محكم و بدون ترديد نيست. محمّد باقر مجلسى و ميرزا حسين نورى، آن را معتبر دانسته اند و در برابر، صاحب جواهر و سيّد ابو القاسم خويى، در اعتبار آن ترديد كرده اند. ^۲
نسخه چاپى كتاب دعائم الإسلام، در دو مجلّد، شامل مقدّمه محقّق كتاب و اصل است. مقدّمه محقّق، اين مطالب را در بر دارد: شرح حال مؤلّف، اشاره به موضوع تأليف و سامان و ترتيب كتاب، و معرّفى نسخه هاى خطّى آن اصل كتاب، در دو بخش فراهم آمده است: بخش نخست، حاوى مباحث نظرىِ ناظر به عقايد و فقه عبادى است و بخش دوم، درباره معاملات است.
كتاب دعائم الإسلام، با الهام مستقيم از روايت معروف به دعائم سبعه (منسوب به امام صادق عليه السلام ) تأليف شده است. در اين حديث، اساس اسلام هفت چيز دانسته شده و از همين روست كه قاضى نعمان در كتاب ياد شده، به تبيين اين هفت پايه ـ شامل: ولايت، طهارت، نماز، حج، جهاد، روزه و زكات ـ پرداخته است. البته او دامنه مباحث را از اين هفت امر، فراتر برده و در آغاز بخش يا جزء نخست كتاب ـ كه به دعائم سبعه اختصاص دارد ـ ، مطالبى را از باب ضرورت و اهميّت، درباره ايمان مطرح كرده است؛ از جمله: تعريف ايمان، اهميّت ايمان، تفاوت ايمان و اسلام و... در جزء دوم، به موضوع معاملات پرداخته و در اين مبحث، 25 كتاب را ذكر كرده است.
در جزء اوّل كه درباره عبادت است، اين مطالب آمده است: الإيمان (مطابق آموزه هاى مذهب فاطمى)، الطهارة، الصلاة ـ كه شامل جنائز نيز مى شود ـ ، الزكاة، الصوم، الحج، الجهاد. اين هفت چيز، دعائم هفتگانه شناخته مى شوند. مطالب جزء

ز ـ ترجمه

ترجمه اى متعلّق به سال 1086 ق، از مترجمى ناشناخته؛ ^۱ ترجمه سيّد على امامى اصفهانى، معاصر صاحب رياض؛ ترجمه شيخ عبّاس قمى. ^۲
افزون بر اين همه، ابن طاووس نيز به تكميل كتاب مصباح المتهجّد شيخ طوسى پرداخت و با استفاده از ديگر منابع دعايى ـ كه بيشترشان از اصول قديمى بودند ـ ، آن را در ده مجلّد با عناوين مختلف، افزايش داد و مجموع آن را در مهمّات المتعبّد و تتمّات مصباح المتهجّد نام گذاشت. ^۳
كتاب مصباح المتهجّد، از مصادر مهمّ كتاب هاى دعايى نيز هست. ^۴

ح ـ متون فقهى

1 . دعائم الإسلام

مؤلّف: قاضى نعمان مغربى
تحقيق: آصف بن على اصغر فيضى
ناشر: دار المعارف، قاهره، مؤسّسة آل البيت عليهم السلام ، 1383 ق.
در تحقيق اين كتاب، از هشت نسخه خطّى استفاده شده است، كه كهن ترينِ آنها در سال 961 ق، نوشته شده است. ^۵ اين كتاب با همين عنوان، در برخى از مصادر متاخّر، در شمار تأليفات قاضى نعمان ذكر شده ^۶ و از مصادر برخى كتاب هاى حديثى و فقهى است، مانند: بحار الأنوار، مستدرك الوسائل و جواهر الكلام. ^۷ انتساب دعائم الإسلام