درخواست مى كرده اند ^۱ كه از آنِ ابن عقيل عمّانى (م 329 ق) بود و وى گرايش اجتهادى و عقلى داشت. به هر حال، حوزه حديثى خراسان را نمى توان حوزه مستقلّى در كنار حوزه حديثى قم و بغداد شمرد.

قم

قم كه گويا نامش معرّب واژه فارسى «كومه» است، ^۲ به گمان برخى از نويسندگان مسلمان، پس از ورود اسلام به ايران ، شهر شده است. ^۳ نخستين ساكنان مسلمان (عربِ) آن، فرزندان سعد بن مالك بن عامر اشعرى به نام هاى عبد اللّه ، احوص، عبد الرحمان، اسحاق و نعيم بودند. آنان در زمان حكومت حجّاج بن يوسف، در سال 83 ق، به ناحيه قم آمدند. به قولى، نام قم در اصل، «كُمَندان» بود؛ برخى از حروف آن را تغيير دادند، «قم» شد. ^۴ عبد اللّه بن سعد كه كوفى بود، مذهب تشيّع را به قم آورد. ^۵ در برخى از منابع رجالى شيعه، به اصحاب اماميه نسبت داده شده كه آنان ابراهيم بن هاشم را نخستين كسى دانسته اند كه حديث كوفه را به قم آورد. ^۶
به هر حال، قم در سده چهارم، مهم ترين مركز حديث شيعه گشته بود. در گزارشى كه در سده چهارم فراهم آمده، از 206 نفر از محدّثان قم، نام برده شده است. ^۷ افزون بر اين گزارش، نام هاى موجود در كتاب هاى رجالى و فهرست نگارى نيز مى توانند گوياى شكوفايى و طراوت فعّاليت حديثى در قم باشند. اوصاف «قمى» و «قمىِ رازى» يا «قمىِ بغدادى» و مانند اينها، فراوان در اين كتاب ها ديده مى شود.

شيخ مفيد (م 413 ق) ^۱ و سيّد مرتضى (م 436 ق)، ^۲ در پاسخ به پرسش يا درخواست شيعيانى از شهرهاى مختلف، تأليف شده است. اين گونه آثار، نشان دهنده حضور جمعى هر چند اندك از شيعيان، در آن شهرهاست. گواه ديگرى كه بر شيعه نشين بودن برخى مناطق، در دست داريم، اين است كه در اين دوره، شمار چشمگيرى از محدّثان، با چنين عنوان هايى شناخته مى شدند: قمى، رازى، بغدادى، مروزى، سمرقندى، نيشابورى، كَشّى، بيهقى، بلخى، بَصْرى، جنبلانى، حَرّانى، كوفى و مغربى.
مهم ترين مراكز حديث شيعه در اين دو سده، شهرهاى قم، رى، بغداد و منطقه خراسان شناخته مى شوند. البته خراسان به سان و اندازه قم و رى يا بغداد، مركز حديث شمرده نشده است. گو اين كه شمار محدّثان خراسانى، كم نبوده است. شيخ صدوق، «شيخ طائفه» ^۳ در خراسان خوانده شده است ^۴ و برخى از كتاب هاى معروف او ـ مانند: كتاب من لايحضره الفقيه، عيون أخبار الرضا عليه السلام ، كمال الدين و تمام النعمة و الأمالى ـ ، در خراسان و گاه به درخواست مردم آن ديار تأليف شده. در اين باره، بايد در نظر داشت كه بيشتر محدّثان خراسانى ـ مانند: ابو عمرو كَشّى (م 329 ق) و عيّاشى سمرقندى (م 320 ق) ـ در بغداد، قم و يا رى رحل اقامت افكندند و آثار آنها گوياى تأثيرپذيرى مؤلّف، از حوزه حديثى قم است؛ چنان كه حضور شيخ مفيد در آن ديار نيز مى تواند اين هماهنگى را نشان دهد. گويا گرايش اجتهادى نيز در خراسان، علاقه مندان فراوانى داشته است. قرينه اين گرايش، گزارش نجاشى است كه بر پايه آن، مسافران خراسانى در عراق، كتاب فقهى المستمسك بحبل آل الرسول عليهم السلام را