تبع او، جعفر سبحانى ^۱ و محمّد باقر بهبودى، ^۲ با نقد ديدگاه سنّتى در اعتبار همه احاديث كتاب من لايحضره الفقيه، نه تنها مراسيل آن را صحيح ندانسته اند، كه نسبت به صحّت برخى از مسانيد آن نيز ترديد كرده اند.
بر محور اصل كتاب من لا يحضره الفقيه و يا مشيخه آن، نوزده شرح، بيست حاشيه، شش ترتيب، دو گزيده و تهذيب، يك ترجمه و چندين پژوهش انجام گرفته است. ^۳ برخى از اين كارها كه چاپ شده اند، عبارت اند از: دو شرح ـ كه يكى عربى است، با عنوان روضة المتّقين در شش مجلّد، و ديگرى فارسى، با عنوان اللوامع القدسية يا لوامع صاحب قرانى ـ هر دو از محمّد تقى مجلسى (م 1070 ق) ؛ شرح ميرزا حسين نورى بر مشيخه، كه در مجلّد چهارم و پنجم خاتمة مستدرك الوسائل آمده است؛ شرح سيّد حسن موسوى خرسان بر مشيخه، كه در پايان مجلّد چهارم كتاب من لايحضره الفقيه آمده؛ تهذيب كتاب من لا يحضره الفقيه به دست محمّد باقر بهبودى، با عنوان صحيح الكافى؛ و كتابى با عنوان التنبيه على غرائب من لايحضره الفقيه، از شيخ مفلح بن حسن صميرى كه برخى از فتاواى مخالف اجماع شيخ صدوق و نيز مسائل متروك از پيشينيان و پسينيان را در اين كتاب گرد آورد. ^۴

3 . المُقنِع

مؤلّف: شيخ صدوق
تحقيق: مؤسّسه الهادى عليه السلام
ناشر: مؤسّسة الإمام الهادى عليه السلام ، قم، 1415 ق.

رقم را محدّث بحرانى نيز با تفكيك مجلّدات كتاب، به صورت نمودارى ترسيم نموده است. ^۱ تفرشى متذكّر مى شود كه دو دسته از روايات اين كتاب، تحت عنوان مرسل جاى مى گيرند:
دسته اوّل: رواياتى كه در آنها، اسم راوى اصلاً ذكر نشده است و مثلاً شيخ صدوق به صورت مجهول، گفته: «رُوِىَ» و يا گفته است: «قال الصادق عليه السلام ...».
دسته دوم: رواياتى كه نام راوى و صاحب اصل يا كتاب منبع، در سندشان آمده، ولى طريق مؤلّف به آنها ذكر نشه است. ^۲
در ميان علماى رجال تا اواخر سده چهاردهم، ظاهرا اعتبار و صحّت روايات مسند كتاب من لا يحضره الفقيه، مسلّم گرفته مى شده و تنها اختلافى كه وجود داشته، درباره اعتبار يا عدم اعتبار مراسيل آن بوده است. سيّد بحر العلوم با تعبير «قيل»، متذكّر شده است كه:
مراسيل شيخ صدوق در الفقيه، از نظر حجّيت و اعتبار، مانند مراسيل ابن ابى عمير است.
و بعد افزوده كه اين، از امتيازات خاصّ اين كتاب است. ^۳ پيش از سيّد بحر العلوم، صاحب معالم، ^۴ شيخ بهايى، ^۵ شيخ حرّ عاملى، ^۶ مراد تفرشى ^۷ و پس از او، محدّث نورى ^۸ نيز اين عقيده را ابراز كرده اند. در سده پانزدهم، سيّد ابو القاسم خويى ^۹ و به