در تحقيق اين كتاب، از چهار نسخه خطّى و يك نسخه چاپى استفاده شده است: از جمله، نسخه خطّى به قلم محمّد بن محمود اردكانى (به تاريخ 1078 ق) و نسخه اى به خطّ على رضا (به تاريخ 1072 ق). نسخه چاپى نيز در چاپ خانه جعفريه لكهنو، در سال 1307 ق، طبع شده است. ^۱ كهن ترين نسخه خطّى الاستبصار، در سال 900 ق، استنساخ شده است. ^۲
اين كتاب با همين عنوان، در منابع كتاب شناسى ذكر شده ^۳ و انتساب آن به شيخ طوسى، متواتر است. نسخه چاپى الاستبصار، شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف، اصل كتاب و مشيخه است. در مقدّمه مؤلّف، به موضوع كتاب، انگيزه تأليف و روش پردازش مطالب و معيارهاى نقد محتوايىِ حديث، اشاره شده است. به موجب اين مقدّمه، شيخ طوسى پس از تأليف تهذيب الأحكام و استقبال ديگران از گردآورى احاديث متخالف، تصميم گرفت در اين زمينه، كتابى جداگانه به ترتيب ابواب تهذيب الأحكام، تأليف كند تا فايده بيشترى داشته باشد. وى متذكّر شده است كه باب هاى كتاب را با احاديث مورد قبول و مطابق فتوا، آغاز و سپس احاديث مخالف را ذكر مى كند. رسالت نخست مؤلّف ـ كه مهم ترين هدفش نيز بوده ـ ، بيان وجوه جمع و تأويل اخبار متخالف است. وى در اين كتاب ـ همانند تهذيب الأحكام، كه از آن به «كتاب كبير» ياد كرده ـ ، به انواع خبر، جايگاه و اعتبار هر يك از اقسام آن پرداخته و به طور خاص، درباره ارزش خبر واحد سخن گفته و آن گاه، شيوه و راه حل خود را براى رفع ناسازگارى ميان اخبار، متذكر شده است: خبر، يا متواتر است يا واحد. خبر متواتر، علم آور است و در چنين خبرى، تعارض پيدا نمى شود. ^۴ خبر واحد، دو قسم است: يكى برخوردار از قرائن پشتيبانى و تأييد، و ديگرى خبر فاقد اين قرائن.

بر اين عقيده اند كه دو كتاب تهذيب و استبصار بويژه كتاب تهذيب، با ارزش تر و نيز پر منفعت تر از ديگر كتب اربعه هستند؛ چرا كه در آنها اخبار متعلّق به فروع، به طور كامل استقصا شده و فقيه براى استنباط، در اكثر روايات، با رجوع به آن دو، از كتب ديگر بى نياز مى شود. به علاوه، اين كتاب مشتمل است بر يك دوره فقه، استدلال، مباحث اصولى، رجالى، فقه الحديث، و شيوه جمع و توفيق ميان اخبار با تكيه بر نقل و اعتبار. ^۱
حدود پنجاه شرح، حاشيه، تلخيص، ترتيب، فهرست نگارى و ترجمه، بر محور بخش فقهى و رجالى تهذيب الأحكام انجام گرفته است. ^۲ برخى از اين آثار، چاپ شده اند كه از آن جمله، مى توان چنين نام برد:
1 . ملاذ الأخيار فى فهم تهذيب الأخبار، به قلم محمّد باقر مجلسى. اين شرح، ناقص است و تا پايان باب نكاح را در بر گرفته است. محمّد مهدى رجايى آن را تحقيق كرده و توسط انتشارات كتاب خانه آية اللّه مرعشى، در سال 1363 ش، چاپ شده است.
2 . مقصود الأنام فى شرح تهذيب الأحكام، اثر سيّد نعمت اللّه جزايرى در دوازده مجلد؛
3 . شرح مشيخة التهذيب، سيّد حسن بن عبد الهادى موسوى آل خرسان؛
4 . گزيده تهذيب، محمّد باقر بهبودى.

7 . الاستبصار فى ما اختلف من الأخبار

مؤلّف: شيخ طوسى
تحقيق و تعليق: سيّد حسن موسوى خرسان
ناشر: دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1363 ش.