جزء اوّل: با سيصد باب، در بر دارنده 1399 حديث.
جزء دوم: با 217 باب، در بردارنده 1177 حديث.
جزء سوم: با 398 باب، 2455 حديث.
تعداد در مجموع كتاب: 925 باب و 5511 حديث. ^۱ تعداد احاديث شماره گذارى شده در نسخه چاپى كتاب ، 5558 حديث است ؛ يعنى 47 شماره بيشتر از آمارى كه مؤلّف به دست مى دهد. آن گونه كه محقّق كتاب متذكّر مى شود، اين اختلاف با ملاحظه شمار احاديثى كه شيخ طوسى با عنوان «سند آخر» ذكر كرد، و نيز احاديث مكررّ در يك باب و كسر آنها از عدد ياد شده، تفاوت دو آمار تقريبا از بين مى رود. ^۲
مؤلّف، نيمى از روايات كتاب را ـ كه به عبادات مربوط اند ـ ، با اسناد كامل و نيم ديگر را مرسل نقل كرده است. شيخ طوسى در پايان كتاب، در بخشى با عنوان «مشيخه»، به سان مشيخه تهذيب، طريق خويش را به صاحبان كتب و اصول حديثى، ذكر كرده است. با مقايسه دو مشيخه تهذيب و الاستبصار، معلوم مى شود كه ميان آنها تفاوتى وجود ندارد. ^۳ الاستبصار چهارمين كتاب از كتب اربعه شيعه است و به دليل اعتبار و اهمّيت آن در گستره حديث شيعه و نيز جايگاه و ارزش رجالى آن، با استقبال و اعتماد فراوان علماى شيعه مواجه شد. بالغ بر 22 شرح و ترتيب و حاشيه و تعليقه بر متن الاستبصار و اسانيد و مشيخه آن، نگاشته شده است. ^۴ برخى از اين شرح ها كه چاپ نيز شده اند، عبارت اند از:
1 . كشف الأسرار فى شرح الاستبصار، به قلم سيّد نعمت اللّه جزايرى، كه در سه مجلد، با تحقيق و تعليق سيّد طيّب موسوى جزايرى، توسّط دار الكتاب در قم در

قرائن ياد شده، عبارت اند از: عقل، قرآن (اعم از ظاهر، فحوا، دليل و عموم)، سنّت قطعى (اعم از صريح، فحوا، دليل و عموم)، اجماع مسلمانان، و اجماع اماميه. خبر برخوردار از اين قرائن، همانند خبر متواتر، علم آور است و گرفتار تعارض اخبار نمى شود؛ ^۱ ولى خبرى كه فاقد قرائن ياد شده باشد (اخبار آحاد)، تنها در صورتى اعتبار پيدا مى كند كه با خبر ديگرى معارض نباشد و اجماع عملى نيز بر خلاف آن، شكل نگرفته باشد. اگر معارض داشته باشد، راه حلّ اوّل، استفاده از مرجِّحات اِسنادى است؛ خبرى كه راويان آن، عادل تر باشند و يا راويان بيشترى آن را نقل كرده باشند، مقدّم بر ديگرى است. حال اگر از اين جهات اسنادى نيز مساوى باشند، بايد ميان آنها جمع كرد. وى تأويل مطلوب يا جمع موجّه ميان اخبار ناسازگار را اين مى داند كه با مضمون خبر سومى، پشتيبانى و تأييد شود و اگر در مقام تأويل، وضعيت يك سانى وجود داشته باشد يا دو خبر قابل جمع نباشند، بايد ميان آنها يكى را اختيار كرد. ^۲
با ملاحظه آنچه درباره شيوه رفع ناسازگارى ميان اخبار گذشت، معلوم مى شود كه ديدگاه شيخ در دو كتاب تهذيب و استبصار، با هم تفاوت دارد. وى در كتاب تهذيب تأويل را مقدّم بر نقد اسنادى دانسته در حالى كه در اين جا ، نقد اسنادى را مقدّم بر تأويل ذكر كرده است. همچنين، در صورت تساوىِ وضعيت يا غير قابل جمع بودن اخبار، در كتاب تهذيب، راه حل را عمل به خبرِ موافقِ اصل دانسته؛ ولى در اين جا، تخيير را پيشنهاد مى كند. اصل كتاب الاستبصار، در سه جزء سامان يافته است: جزء اوّل و دوم، در عبادات و مسائل مربوط به آن است و جزء سوم، در معاملات و ديگر ابواب فقه. مطالب هر جزء نيز با عناوين خاص در همه ابواب، مرتّب و طبقه بندى شده است. شيخ طوسى مجموع ابواب و احاديث كتاب را در هر جزء، جداگانه بيان كرده است :