برخى از وارثان او، كتاب هاى وى و از جمله اين دو كتاب را نابود كردند. افزون بر اين جاى خالى، درخواست شيخ فاضل ـ كه ناشناخته است ـ نيز انگيزه ساز براى تأليف اين كتاب بوده است. ^۱
شيخ طوسى هر چند اصول و مصنّفات را دو دسته تأليف دانسته، متذكّر شده كه آنها را به جهت اختصار، جداگانه نياورده است؛ چراكه برخى از مصنّفان، اصل نيز داشته اند و در صورت تأليف جداگانه، تكرار اسامى آنها در اصول، سبب دراز شدن كتاب مى شد. وى اين كتاب را به ترتيب حروف الفبا از همزه تا ياء، و بر اساس حرف اوّل سامان داده و بر خلاف الرجال، در اين جا ترتيب زمانى را مراعات نكرده است. وى نام ها را در 24 باب بر اساس حروف الفبا گنجانده؛ در يك باب، كسانى را نام برده است كه به كنيه معروف اند و وى به اسامى آنها دست نيافته؛ و در باب پايانى، آنان را كه به قبيله و لقب و شهرشان شهرت دارند. وى در مجموع، از 912 نفر نام برده است.
شيخ طوسى در معرفى صاحبان كتب و اصول، به نام مصنّف، نام پدر و اجداد نزديك او، كنيه، لقب، زادگاه و محلّ اصلى سكونت و تحصيل، مسافرت ها، جرح و تعديل، مذهب، قبيله، سال وفات، مشايخ، راويان، اجازات و... ، كم و بيش مى پردازد. پس از معرّفى مصنّف، همانند نجاشى به ذكر آثار وى مى پردازد و در اين قسمت، معمولاً ضمن اشاره به كمّيت كتب به صورت كلّى، گزيده اى از آنها را معرّفى نيز مى كند. به قرينه موارد بسيار، اين گزينش غالبا بر اساس معروفيت كتب و يا قرائت و سماع خود شيخ نزد مؤلّف يا يكى از مشايخ، صورت مى گيرد. ^۲
كتاب فهرست، همزمان با كتاب رجال تأليف شده است؛ چراكه هم در كتاب فهرست، از كتاب رجال ياد شده؛ و هم در كتاب رجال، چندين بار به كتاب فهرست ارجاع داده شده است. براى نمونه، شيخ در رجال خود هنگام معرّفى حسين بن عبيد اللّه

كتاب رجال شيخ طوسى، از مصادر مهمّ حلّ الإشكال ابن طاووس، خلاصة الأقوال علّامه حلّى، رجال ابن داوود، التحرير الطاووسى و نيز منتقى الجمان صاحب معالم، الرواشح السماوية ى ميرداماد، مجمع الرجال قهپايى، بحار الأنوار، وسائل الشيعة و... است.

6 . الفهرست

مؤلّف: شيخ طوسى
تحقيق: شيخ جواد قيّومى
ناشر: مؤسّسة النشر الاسلامى (انتشارات جامعه مدرّسين)، قم، چاپ اوّل، 1417 ق.
در تحقيق اين كتاب، از نسخه خطّى كتاب خانه ملك در تهران با تاريخ سده يازدهم ـ كه به موجب نوشتار روى آن، از روى نسخه اى كهن ، متعلّق به سال 587 ق، كتابت شده ـ استفاده شده است. ^۱ اين كتاب پيش تر نيز در كلكته در سال 1271 ق، و در عراق به سال 1380 ق (با تحقيق سيّد محمّد صادق بحر العلوم)، چاپ شد. ^۲
كتاب الفهرست طوسى با همين عنوان، در مصادر ذكر شده ^۳ و انتساب آن به شيخ طوسى، معروف بلكه متواتر است. نسخه چاپى آن، شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف و اصل كتاب است. در مقدّمه محقّق، به همزمانىِ تأليف الفهرست و الرجال شيخ طوسى، نسخه هاى خطّى كتاب، و كارهايى كه در اين تحقيق انجام گرفته و ويژگى هاى كتاب، اشاره شده است. مقدمه مؤلّف ، به انگيزه تأليف و موضوع و ترتيب آن اختصاص دارد. به موجب اين مقدمه، تا زمان مؤلّف، تأليف جامع و شاملى براى معرفى اصول و مصنّفات اماميه انجام نگرفته بود. تنها ابو الحسين احمد بن حسين بن عبيد اللّه ، دو كتاب با عنوان الاُصول و المصنّفات فراهم كرده بود؛ ولى آن دو را كسى استنساخ نكرد و خود ابو الحسين نيز مخترم شد (پيش از چهل سالگى فوت شد) و به گزارشى،