صاحبان كتب را تشكيل مى دهند، پنج نفرند: شيخ مفيد، حسين بن عبيد اللّه غضائرى، ابن عبدون معروف به ابن حاشر، ابن صلت و ابن ابى جيد. وى در موارد بسيارى از اين افراد با عبارت «أخبرنا جماعة» يا «عدّة من أصحابنا»، ياد كرده است. ^۱
شيخ طوسى در تأليف اين كتاب و بويژه در شرح حال صاحبان كتب، از آثار كتاب شناسى و رجالىِ پيش از خود استفاده كرده است. در اين ميان، كتاب فهرست ابن نديم و نيز دو كتاب مصنّفات و اصول ابن غضائرى، قابل توجّه اند. ^۲
كتاب فهرست شيخ طوسى، همچون كتاب رجال او، با اعتنا و اعتماد علماى شيعه مواجه شد. عده اى به ساماندهى و ترتيب و گاه شرح آن پرداختند و عدّه بسيارى نيز آن را در شمار مصادر كتب خود جاى دادند. ^۳ على بن عبد اللّه بن عبد الصمد مقابى، آن را بر سبك و سياق مرسوم در كتب رجالى، مرتّب كرد. شيخ سليمان ماحوزى نيز ضمن ترتيب، به شرح آن پرداخت. عنوان اين شرح، معراج الكمال إلى معرفة الرجال است كه البته ناتمام مانده و تا اوايل باب «باء» را شامل مى شود. ^۴

7 . اختيار معرفة الرجال

مؤلّف: شيخ طوسى
تعليقه: ميرداماد (محمّد باقر حسينى اِستر آبادى)
تحقيق: سيّد مهدى رجائى
ناشر: مؤسّسة آل البيت عليهم السلام ، قم ، 1404 ق .
شمار نسخه هاى خطّىِ موجود از اين كتاب، 25 نسخه است. از جمله، نسخه

غضائرى، متذكّر مى شود كه غضائرى كتاب هايى نيز دارد كه وى آنها را در فهرست نام برده است. ^۱ ظاهرا تأليف دو كتاب ياد شده؛ بويژه كتاب فهرست، پيش از وفات سيّد مرتضى به پايان رسيده است. ^۲
به هر حال، اين كتاب نيز مانند كتاب رجال، با اين اشكال مواجه شده كه شيخ درباره بسيارى از راويان، به جرح و تعديل و نيز مذهب آنان اشاره نكرده است. ^۳ اين در حالى است كه شيخ طوسى در مقدّمه، وعده داده است كه پس از نام هر يك از صاحبان اصول و مصنّفان، به آنچه در تعديل و جرح وى گفته شده نيز بپردازد و معلوم بدارد كه وى قابل اعتماد است يا نه، و بر مذهب حق است يا مخالف آن؛ «چرا كه بسيارى از صاحبان اصول و مصنّفان امامى، به مذاهب فاسد گرويده اند؛ هرچند كتاب هاى آنان قابل اعتماد است». ^۴ در اين موارد كه شيخ طوسى سكوت كرده است، تكليف چيست؟ به قرينه آن كه در اين كتاب، اصل بر ذكر مصنّفات و اصول اماميه (اصحابنا) بوده است و اشاره به تصانيف ديگران، استطرادى است، اگر قرينه اى قوى بر فساد مذهب وجود نداشته باشد، بايد به قاعده اكثر و اغلب عمل كرد و فرد نام برده را شيعه امامى دانست. ولى درباره جرح و تعديل، با توجّه به آن كه بسيارى از راويان سرشناس و معروفى مانند زراره و سلمان فارسى، توثيق نشده اند، نمى توان ترك توثيق را دليل بر عدم وثاقت گرفت مگر اين كه گفته شود: بسيارى از راويانى كه شيخ طوسى توثيق نكرده، نياز به توثيق نداشته اند ^۵ .
شيخ طوسى، معمولاً طريق خود را به صاحبان اصول و مصنّفات، ذكر كرده و گاهى نيز دو طريق يا بيشتر را آورده است. معروف ترين مشايخ وى كه طريق وى به