ويژگى هاى حوزه حديثى بغداد

دو ويژگى برجسته حوزه حديث بغداد، تصحيح و تعديل انديشه اخبارى گرى و نقد محتوايى حديث است. اين ويژگى ها در برابر نقد اسنادى و نص گرايى يا اخبارى گرى قمى ها، شايان توجه اند. چنان كه فرد شاخص حوزه حديثى قم، شيخ صدوق بود، فرد شاخص حوزه حديثى بغداد، شيخ مفيد (م 413 ق) و دو شاگردش سيّد مرتضى (م 436 ق) و شيخ طوسى (م 460 ق) شناخته مى شوند. قمى ها با عنوان متعلّقين بالأخبار، ^۱ اصحاب الحديث، ^۲ المتمسّكين بالأخبار ^۳ و اخباريان ^۴ ياد شده اند.
اگرچه شيخ مفيد و سيّد مرتضى، مطلب ياد شده را به صراحت به قمى ها نسبت نداده اند؛ ولى به قرينه ذكر اين عبارت در كتاب تصحيح الاعتقاد ـ كه به نقد آراى كلامى شيخ صدوق پرداخته ـ و نيز تكيه سيّد مرتضى بر عقل در تبيين اعتقادات و احكام ^۵ در نقد رويكرد حديثى قمى ها، مراد از آن را مى توان قمى ها دانست. ويژگى اين گروه در نگاه شيخ مفيد، آن است كه هر حديثى را كه مى شنوند، مى پذيرند؛ در سند آن نمى نگرند؛ حق و باطل آن را تشخيص نمى دهند؛ به لوازم و پيامدهاى آن نمى انديشند و به معانى آن نيز واقف نمى شوند. ^۶
گويا اتهام كم توجهى يا بى توجهى به اسناد حديث، درباره قمى ها؛ بويژه چهره هاى شاخص و معروف قم، اساس محكمى ندارد؛ زيرا همان گونه كه گذشت و به موجب گزارش هاى رجالى، سيره حديثى قمى ها؛ بويژه احمد بن عيسى، ابن وليد

شهر، ده ها محدّث نامدار زندگى مى كردند و ده ها كتاب در زمينه هاى مختلف، از آنها به يادگار مانده است. در اهميّت اين شهر از ديدگاه حديث پژوهى، همين بس كه صاحبان دو كتاب از كتب اربعه حديثى شيعه، اهل رى يا ساكن در رى بوده اند. رويكرد حديثى حوزه رى، به سان رويكرد قم بود.

بغداد

برخى متذكّر شده اند كه واژه «بغداد»، معرّب «باغِ دادويه» است. در وجه آن گفته شده كه بخشى از رقاع بغداد، باغى متعلّق به فردى پارسى با نام دادويه بود. به تدريج «باغِ دادويه» به «بغداد» تغيير يافت. ^۱ بنيان گذار بغداد، منصور خليفه دوم عباسى بود. وى بناى آن را در سال 145 ق، آغاز كرد و در سال 149 ق، در آن جا مستقر شد. ^۲
در ميان پيروان مذاهب اسلامى ساكن بغداد، شيعه و حنابله در اكثريت قرار داشتند. ^۳ كرخ از ميان محلّات بغداد، اختصاص به شيعيان داشت. ^۴ به قرينه حضور نوّاب خاصّ امام زمان عليه السلام و بسيارى از محدّثان، فقيهان، متكلّمان و پيروان اديان و مذاهب گوناگون، بغداد در سده چهارم و پنجم، از رونق علمى و حديثى شايان توجهى برخوردار بود. اين شهر در سده چهارم و بويژه پنجم، مهم ترين مركز حديث شيعه بود. در اين شهر در دوره ياد شده، ده ها محدّث شيعى زندگى مى كردند كه كتاب هاى بسيارى يادگار آنهاست. دو كتاب ـ و از نگاهى سه كتاب ـ از كتب اربعه شيعه، در اين شهر نگارش يافته است.