عالمان و محدّثان، براساس نيازهاى فكرى، اجتماعى، فرهنگى و...، و گاه در مقام پاسخ به پرسش هايى كه از آنها مى شد، به تأليف كتاب پرداخته اند.

گونه هاى تأليفات حديثى

در اين دو سده، گونه هاى حديثى رايج در حوزه شيعه، با آنچه در حوزه اهل سنّت ديده مى شود، تفاوت هايى دارد. اين تفاوت ها از سه جنبه تنوّع، تعداد و نوع گونه، شايان توجه است. در حوزه اهل سنّت هم تنوّع گونه ها زيادتر است و هم شمار كتاب ها. به لحاظ نوع گونه، در حوزه شيعه گونه هايى يافت مى شود كه گويا اهل سنّت، توجه چندان جدّى اى به آن نكرده اند. از جمله اين گونه ها نگارش كتاب جامع و قرب الاسناد است. اگرچه قول به نپرداختن اهل سنّت به اين گونه ها، دور از ذهن مى نمايد؛ چرا كه اهل سنّت پيش و بيش از شيعه، به تدوين حديث و آثار حديثى پرداختند؛ بويژه در دو جنبه گونه و زمينه.

1 . قُرب الإسناد نگارى

قرب الإسناد، در برابر بُعد الاسناد، بر حديث و كتاب هر دو، اطلاق مى شود. حديث قرب الاسناد، حديثى است مسند كه واسطه هاى آن تا معصوم عليه السلام كم باشد. كتابى هم كه مشتمل بر اين حديث ها باشد، قرب الاسناد ناميده مى شود. پيشينيان به اين گونه حديث، عالى السند نيز مى گفتند. به دست آوردن احاديث قرب الاسناد، كارى به غايت دشوار بود؛ زيرا محدّث براى اين كار مى بايست سفرها و راه هاى دراز و پرمشقّت را در پيش بگيرد تا به راوى اى برسد كه از ديگران به معصوم نزديك تر است. نزديك به پنج كتاب قرب الاسناد، در اين دو سده تأليف شده است.
1 . قرب الإسناد عبد اللّه بن جعفر حِمْيَرى (م 307 ق) معروف به شيخ قمى ها و مكنّا

اجازه، ارزش تاريخى، رجالى دارد. اين ارزش يا فايده، در چهار زمينه آشكار مى شود:
1 . اتّصال اسانيد
2 . آگاهى از نام، نسب، كنيه و لقب راويان و مشايخ اجازه دهنده و كسانى كه وى احاديث را بر آنان خوانده است.
3 . شناخت پاره اى از اوصاف و احوال راويان، مانند: شهادت مشايخ براى شاگردان و شهادت شاگردان براى مشايخ كه تأثيرى اساسى در قبول روايت از آنها و كسب وثوق و اطمينان به آنان دارد.
4 . شناخت عصر راويان و زمان و مكان تحمّل احاديث توسّط آنها و شناخت برخى از معاصران آنها و بازشناسى افرادى كه در طبقه آنها قرار دارند. ^۱
در تاريخ حديث شيعه، عدّه اى جايگاه مشايخ اصلى اجازه را پيدا كردند و از آنها به سلسله جنبانان و كسانى كه سلسله اجازات به آنها پايان مى يابد، ياد شده است. اين افراد كه دوازده نفرند و همگى در سده چهارم و پنجم زندگى مى كردند، عبارت اند از: ابو الفتح كراجكى (م 449 ق)، ابو العبّاس يا ابو الحسن نجاشى (م 450 ق)، ابو جعفر طوسى (م 460 ق)، شريف رضى (م 406 ق)، شريف مرتضى (م 436 ق)، شيخ مفيد (م 413 ق)، ابو القاسم جعفر بن قولويه قمى (م 367 ق)، شيخ صدوق (م 381 ق)، ابن ابى زينب كاتب نعمانى (م 345 ق)، ثقة الاسلام كلينى (م 329 ق)، ابن بابويه قمى (م 329 ق) و ابو عمر كشّى (م 329 ق).

3 . تأليف

تأليف به معناى نگارش كتاب در باره يك موضوع يا در يك يا چند زمينه از دانش هاى اسلامى است. در اين دو سده، شيوه غالب در انتقال و آموزش، همين شيوه بوده است.