منابع و مآخذ

1 . آيينه پژوهش (دوماه نامه) ، قم : دفتر تبليغات حوزه علميه قم .
2 . الاحتجاج ، أحمد بن على الطَبَرسى (م 620 ق) ، تحقيق : إبراهيم البهادرى و محمّد هادى به ، تهران : دار الاُسوة ، 1413 ق ، اوّل .
3 . الإفادة فى تاريخ الإفادة الأئمة السادة ، ابو طالب يحيى بن حسين هاروني (م 424 ق)، تصحيح و تحقيق: محمّدكاظم رحمتى، تهران: ميراث مكتوب، 1387.
4 . الأربعون حديثا فى حقوق الإخوان ، محيى الدين ابو حامد محمّد بن عبد اللّه حسينى (م 634 يا 636 ق) ، به كوشش نبيل رضا علوان ، قم ، 1405 ق .
5 . الأربعون العلويّة و شرحها ، قاضى جعفر بن احمد بن عبد السلام مسورى ، تحقيق : عبد الفتّاح الكبسى ، اَمّان ، 1423 قم .
6 . ارج نامه ايرج ، به كوشش : محسن باقر زاده ، تهران : توس ، 1377 ش .
7 . إقبال الأعمال ، على بن موسى الحلّى (السيّد ابن طاووس) (م 664 ق) ، تحقيق : جواد القيّومى ، قم : مكتب الإعلام الإسلامى ، 1414 ق ، اوّل .
8 . الأمالى ، محمّد بن محمّد بن النعمان العكبرى البغدادى (الشيخ المفيد) (م 413 ق) ، تحقيق : حسين اُستاد ولى و على أكبر الغفّارى ، قم : مؤسّسة النشر الإسلامى ، 1404 ق ، دوم .
9 . الأمالى ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق) ، تحقيق : مؤسسة البعثة ، قم : مؤسسة البعثة ، 1407 ، اوّل .
10 . انديشه تفاهم مذهبى در قرن هفتم و هشتم هجرى ، رسول جعفريان ، قم ، 1371 ش .

نكته ديگرى كه شواهد اندكى در باره آن باقى مانده است ، آگاهى هاى ما در باب رَحله هاى (سفرهاى) علمى عالمان امامى براى تحمّل (دريافت) حديث و سماع آثار سلف در محضر برجستگان شيعه است . در شرح احوال حسين بن هبة اللّه بن ربطه سورايى ـ كه از وى به عنوان «شيخ شيعه» ياد شده ـ آمده است كه :
قرأ الكثير و رحل إلى خراسان و الرَّى و مازندران ، و لقى كبار الشيعة. ^۱
صَفَدى كه اين مطلب را بايد از ابن ابى طى نقل كرده باشد ، نكته ديگرى را نيز متذكّر شده است:
قدم بغداد و جالس أبا محمّد ابن الخشّاب ، و روى أمالى أبى جعفر بن محمّد بن الحسن الطوسى عن ابنه. ^۲
در رى نيز شيوخ برجسته امامى ، نقش مهمى در انتقال ميراث شيخ صدوق و ديگر آثار امامى ايفا كردند . به عنوان مثال ، شيخ عبد اللّه بن جعفر بن محمّد دوريستى ، يكى از اين عالمان است كه اجازه اى از وى در روايت كتاب مقتضب الأثر باقى مانده است. ^۳
البتّه نام و ياد برخى از عالمان برجسته اين دوره ، بويژه عالمان مكتب حلّه ، به نحو كافى و جامع ، باقى نمانده است . يكى از اين فقيهان ، على بن مسافر حلّى است . ذهبى ، تنها در شرح حال وى نوشته است :
عالم الشيعة و فقيههم بالحلّة ، رحلت إليه الروافض من النواحى للأخذ عنه ، و روى عن العماد أبى جعفر الطبرى و غيره. ^۴
با توجّه به اين نكات ، تنها بايد گفت كه قرن ششم و هفتم ، دوره انتقال ميراث شيعه بوده است . مكتب حلّه و خصوصا تاريخ تشيّع در اين شهر ، مطلبى است كه نيازمند تحقيق جداگانه اى است .