به ابن قولويه قمى؛ محدّث، فقيه و رجالى. ابن قولويه، ساكن قم بود و مهم ترين مشايخ او در آن ديار، پدر و برادر وى بودند. به قرينه روايت ابن قولويه از محمّد بن احمد بن سليم صابونى در مصر ^۱ و برخى محدّثان بغداد چون كلينى، ^۲ و نيز روايت هارون بن موسى تلعكبرى، ابن غضائرى، شيخ مفيد و ابن عبدون از محدّثان بغداد از او، ^۳
اين حدس قوى مى نمايد كه او براى مدّتى هرچند كوتاه، به مصر و بغداد رفته بوده است. آرامگاه ابن قولويه، در قبرستان قريش بغداد در رواق شريف كاظمين عليهماالسلاماست. ^۴ وى در شمار معدود محدّثانى است كه در وارستگى و فرزانگى شان اتفاق نظر وجود دارد. ابن قولويه، از شيخ مفيد (م 413 ق) لقب «شيخ صدوق» را دريافت كرد و گويا در برخوردارى از اين لقب، فضل تقدّم با اوست. امانتدارى، فرزانگى در حديث و فقه، برترى در صفات جمال، و وثاقت، ويژگى هاى او شمرده شده اند. ^۵

تأليفات

در مصادر، نزديك به بيست كتاب در زمينه هاى فقه، رجال، كتاب شناسى، تاريخ، طب، دعا و زيارت، به ابن قولويه نسبت داده شده است. گويا شمار كتاب هاى او، بيش از اينها بوده است؛ چرا كه شيخ طوسى، وصف «زياد» را براى تعداد كتاب هاى وى به كار برده است. ^۶
آثار ناياب: 1 . بيان حلّ الحيوان من محرمه، 2 . الحجّ، 3 . الردّ على ابن داوود فى عدد شهر رمضان، 4 . رجال ابن قولويه، 5 . فهرست ما رواه من الكتب و الاُصول، 6 . تاريخ الشهور و

اعتماد در نقل حديث، شناخته مى شد. او از على بن بابويه و شيخ صدوق، روايت كرده و ابن غضائرى نيز از وى روايت كرده است.

تأليفات

دو كتاب به حسين بن بابويه نسبت داده شده كه هر دو، ناياب اند: يكى التوحيد و نفى التشبيه، و ديگرى كتابى براى صاحب بن عبّاد. ^۱

10 . حسن بن محمّد قمى (زنده در 378 ق)

حسن بن محمّد بن حسين قمى شيبانى (شيبانىُّ الوِلاء) ؛ محدّث و مورّخ. جزئيات زندگى او معلوم نيست و در مصادر اوليّه نيز نامى از او نبرده اند. مهم ترين و نخستين منبع در شرح حال حسن بن محمّد قمى، كتاب رياض العلماء افندى اصفهانى است. ^۲ به گزارش افندى اصفهانى، او معاصر شيخ صدوق بوده و از حسين بن على بن بابويه نيز روايت كرده است. ^۳

تأليف

تنها اثر شناخته شده و نامدار حسن بن محمّد، كتاب تاريخ قم است. وى اين كتاب را در سال 378 ق ، ـ هنگامى كه برادرش على بن محمّد حسن كاتب، حكمران قم بود ـ ، تأليف كرد. وى ، اين كتاب را با مقدّمه اى بلند در ثنا و ستايش صاحب بن عبّاد، وزير ركن الدوله بويه به وى تقديم كرد. ^۴

11 . ابن قولَوَيه قمى (م 368 ـ 369 ق)

جعفر بن محمّد بن جعفر بن موسى بن قولَوَيه (قولُويِه)، مكنّا به ابو القاسم و معروف