۴ عامل فروپاشی و انحطاط جامعه در اندیشه امیرمؤمنان(ع)

حجت‌الاسلام عبدالهادی مسعودی،  قائم مقامدانشگاه قرآن و حدیثدر گفت‌وگو با ایکنا به بررسی عوامل انحطاط جامعه از منظر امیرالمؤمنین(ع) پرداخت و عنوان کرد: جامعه ما و تمام جوامعی که در حال توسعه هستند و در یک وضعیت نسبتاً خوب به سر می‌برند با این مسئله مواجه هستند؛ چراکه اگر کسی خود را به بالای بام برساند احتمال سقوطش بیشتر است. چون ما جامعه‌ای هستیم که می‌خواهیم به اوج برسیم و چهل سال از انقلاب می‌گذرد نیازمند این بحث هستیم. من عواملی را از درون نهج‌البلاغه و دیگر سخنان امیرالمومنین(ع) استخراج کرده‌ام که به آنها اشاره می‌کنم.

وی ادامه داد: یکی از عواملی که در نهج‌البلاغه از آن نام برده شده این است که حکومت و امارت و فرمانروایی به دست افرادی بیافتد که ناشایسته هستند و شایستگی رهبری در جامعه را ندارند. به تعبیر دیگر این افراد در جایی قرار گرفته‌اند که نباید قرار بگیرند. ممکن است این افراد جزو کارمندان یا مدیران میانی باشند. به هرحال افرادی هستند که می‌توانند دیگران را با خود همراه کنند. این مسئله جزء عوامل اصلی انحطاط جوامع بشری این است.

وی افزود: حضرت می‌فرمایند: «و اعلموا رحمکم الله انما هلکت هذه الامة و ارتدت علی اعقاب‌ها بعد نبی‌ها برکوب‌ها طریق من خلا من الامم الماضیه و القرون السالفه». معنای روایت این است که این امت وقتی هلاک می‌شود و به انحطاط می‌گراید که عین امت‌های گذشته رفتار کند. امت‌های گذشته چه‌کار کردند که دچار انحطاط شدند؟ حضرت می‌فرمایند: «الذین آثروا عباده الاوثان علی طاعه اولیاء الله عزوجل و تقدیمهم من یجهل علی من یعلم»؛ یعنی کسانی که بندگی بت‌ها را بر اطاعت از اولیای خدا ترجیح دادند و کسانی که بلد نبودند بر کسانی که بلد بودند مقدم داشتند. کسی که نمی‌دانست و کاربلد نبود به عنوان رئیس و کارشناس انتخاب شد و بر کسی که کاربلد بود مقدم شمرده شد.

رئیس انجمن حدیث حوزه توضیح داد: حضرت امیر (ع) در انتهای فرمایش‌شان به این آیه استناد کردند: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ؛ آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند» (زمر، ۹). در نتیجه حکومت ناشایستگان از اولین عواملی است که یک امت را دچار اضمحلال می‌کند.

وی در ادامه گفت: عامل دیگری که حضرت به آن اشاره می‌فرمایند اختلاف درونی خود امت است. ممکن است مسئولان جامعه شایسته و صالح باشند، ولی امت دچار اختلاف باشند. چرا جامعه سوریه و عراق نمی‌توانند یک دولت قدرتمند و مستقل تشکیل دهند؟ چون درونشان اختلاف وجود دارد. امام علی (ع) هم نسبت به این مسئله هشدار داده‌اند.

وی ادامه داد: حضرت در این خصوص می‌فرمایند: «و أیمُ اللّه ما اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبِیِّها إلاّ ظَهَرَ باطِلُها على حَقِّها إلاّ ما شاءَ اللّه»؛ یعنی سوگند به خدا، هیچ امتی بعد از پیامبرشان دچار اختلاف نشدند مگر اینکه اهل باطل بر اهل حق پیروز شدند. اختلاف امت موجب می‌شود اهل باطل و کوته‌بینان بر حق‌گرایان پیروز شوند.

مدیر مسئول مجله تفسیر اهل بیت (ع) در ادامه اظهار کرد: عامل سوم «غفلت» است. ممکن است مسئولان صالح باشند و مردم هم با هم اختلاف نداشته باشند، اما لحظاتی دچار غفلت شوند. این مسئله در سرنوشت امت‌ها تأثیرگذار است. وقتی مغول‌ها به ایران حمله کردند از غفلت و بی‌خبری فرماندهان و مسئولان ایران سوءاستفاده کردند و ایران را با خاک یکسان کردند. امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: «الْغَفْلَةُ أضَرُّ الأْعداءِ». در روایتی دیگر می‌فرمایند: کسی که از پیشامد‌های روزگار ناآگاه بماند و غافل شود یکباره به خودش می‌آید در حالی که مرگ او فرارسیده است و فرصتی برای جبران ندارد. پس چه رهبران و چه مدیران میانی و چه مردم باید از رخداد‌های روزگار غفلت نکنند. باید سیاست، فرهنگ و اقتصاد جهانی را همواره مورد پایش قرار دهیم.

مسعودی در ادامه یادآور شد: در کتاب «مروج الذهب» یک داستان نقل شده است که قابل توجه است. از یک پیرمرد اموی پرسیدند شما که خیلی قدرتمند بودید چطور شد با قیام بنی‌عباس طومارتان به هم پیچیده شد و از بین رفتید؟ آن پیرمرد یک جمله گفت که خیلی به آنچه اتفاق افتاد نزدیک است و می‌تواند با شرایط ما تطبیق داده شود. آن پیرمرد گفت: ما سرگرم خوشگذرانی شدیم. از این رو هم به خود ستم کردیم و هم به مردم خود. وقتی مردم از ما ناامید شدند آرزو کردند از شرّ ما آسوده شوند. از طرف دیگر ما به کسانی که مالیات می‌دادند زور گفتیم. چون مالیات و خراج را زیاد کردیم از ما کناره گرفتند و خزانه‌های ما تهی شد.

وی ادامه داد: دیگر اینکه ما به وزرای خودمان اعتماد کردیم. هرچه آن‌ها گفتند گوش کردیم و متوجه نبودیم این‌ها منافع خودشان را بر مصالح ما ترجیح می‌دهند. وقتی خزانه‌ها خالی شد حقوق سپاهیانمان به تأخیر افتاد. در نتیجه دشمنان ما با سپاهیان ما علیه ما قیام کردند. دیگر اینکه اخبار این اتفاقات را هم از ما پنهان کردند. ناگهان به خود آمدیم و دیدیم حکومت‌مان منقرض شده است.
عضو هیئت مؤسس و امنای دارالحدیث خاطر نشان کرد: عامل دیگری که امام علی (ع) به آن اشاره می‌فرمایند ظلم و ستم است. حضرت می‌فرمایند: ظلم، نعمت را از بین می‌برد و امت را هلاک می‌کند. حضرت تأکید می‌فرمایند اگر کسی ظلم کرد و در بازگرداندن حق به صاحبانش تأخیر کرد قدرت زائل می‌شود. ایشان در فرمایش دیگری می‌فرمایند: «من جار فی سلطانه و أکثر عدوانه هدم اللّه بنیانه، و هدّ أرکانه». یعنی کسی که هنگام بهره‌مندی از قدرت ظلم کند و زور بگوید ستون حکومتش از بین می‌رود.

وی در پایان گفت: حضرت در بیانی خطاب به یکی از عمّال حکومت خود فرمودند: مبادا شما بروی از شخصی که هنوز محصولش را برداشت نکرده یا محصولش عمل نیامده درخواست مالیات و خراج کنی. حتما بگذار محصولش عمل بیاید بعداً خراج بگیر. حضرت تأکید می‌کنند: «اسْتَعْمِلِ الْعَدْلَ وَ احْذَرِ الْعَسْفَ وَ الْحَیْفَ فَإِنَّ الْعَسْفَ یَعُودُ بِالْجَلَاءِ وَ الْحَیْفَ یَدْعُو إِلَى السَّیْف»؛ یعنی عدالت پیشه‌کن و از زورگویی بپرهیز، اگر تو ظلم کنی باعث می‌شود انسان‌ها جلای وطن کنند و اگر بیشتر ظلم کنی ممکن است دست به شمشیر بروند.