انگیزه و دستاوردهای عرضه حدیث بر امامان(ع)

پرسش :

انگیزه و دستاوردهای عرضه حدیث بر امامان(ع) چیست؟

پاسخ :

اطمینان از صدور، اعتبارسنجی و نقد حدیث و نیز تبیین عمیق حدیث، از انگیزه های عرضه اند. کنجکاوی راوی، ناسازگاری درونی یا بیرونی حدیث، غرابت و یا انسجام نداشتن متن و نیز عدم فهم متن، سؤال هایی را برای راوی پدید می آورد که می توان این گونه به آنها اشاره کرد:

اطمینان از صدور. آیا این متن از معصوم(ع) صادر شده است؟
صحّت متن و پیراستگی از آسیب. آیا متن به درستی نقل شده است؟
اسباب ورود حدیث و تقطیع. آیا قرائنی ناگفته به هنگام صدورحدیث، وجود داشته است؟
غریب الحدیث و مجاز. آیا معانی الفاظ، ترکیب ها و اصطلاحات، دقیق فهمیده شده اند؟
جهت صدور. آیا حدیث از روی تقیه بیان شده است؟
فهم برتر و بلندی مضمون. آیا به لایه های عمیق تر معرفتی اشاره دارد؟
جامع نگری. اختلاف و تعارض این متن با متون دیگر، چگونه حل می شود؟

این پرسش ها و مانند آنها، موجب مراجعه راویان به امام و عرضه حدیث می شدند که برخی را بررسی می کنیم:

اطمینان از صدور

روایات و کتاب هایی که اطمینان به صدور یا صحّت متن آنها کامل نبوده است، بر امامان(ع) عرضه شده تا با ردّ و تأیید ایشان، حکم آنها روشن شود. صحیفه زهد امام سجّاد(ع) که ابو حمزه ثمالی آن را می یابد و بر امام باقر(ع) عرضه می کند،[۱]عرضه کتاب دیات مشهور به «کتاب ظریف» بر امام صادق(ع)[۲]، عرضه کتاب عبیداللّه حلبی، راوی فقیه و بزرگ شیعی بر همو[۳]و عرضه کتاب های بنی فضّال بر امام حسن عسکری(ع)[۴]، نمونه های در خور عرضه اند.

عرضه هایی در باره سیره پیامبر(ص) در نوافل ماه رمضان[۵]و انتخاب مسیر[۶]و حقّ پیامبر در خمس،[۷]مسئله مهدویت وغیبت و ظهور امام زمان(ع)[۸]و اندیشه های غالیان نیز از این زمره اند.[۹]

دست یابی به متن و معنای اصلی حدیث

بعضی از راویان، عامدانه، احادیثی را تغییر می داده و برخی، ناخواسته، برداشت نادرست کرده اند. عرضه حدیث، سوء برداشت یا تحریف صورت گرفته را برمی نمود. یک نمونه، عرضه احادیثی در باره گوشت از سوی سکونی[۱۰]و به گونه خلاصه تر از سوی عبد الأعلی، وابسته آل سام بر امام صادق(ع) است.[۱۱]نمونه های دیگری، مانند ارتباط ولایت امام علی(ع) با پیدایش یا زُدایش فقر[۱۲]و حکم نوافل نمازهای روزانه[۱۳]نیز موجود است.

دستیابی به قرینه های جانبی، بویژه فضا و اسباب صدور حدیث، از دستاوردهای عرضه به انگیزه تبیین بوده است؛ قرینه هایی مهم که به دلایل مختلفی، گاه نقل نشده و حدیث را مبهم و یا گرفتار مشکل ناسازگاری با مسلّمات کرده اند. راویان دقیق، به این مسئله، توجّه داشته و عرضه هایشان، به نقل قرینه ها و تبیین حدیث، انجامیده است. برای نمونه، کسی مانند علی بن مغیره، در باره سخن منقول از پیامبر(ص) در باره گوسفند مُرده سوده، از امام صادق(ع) سؤال می کند.[۱۴]ابان بن اَحمَر نیز از امام کاظم(ع) در باره حدیثی نبوی می پرسد که مانع از ترک سرزمین مبتلا به بیماری طاعون است[۱۵]و برخی دیگر، در باره حکم خضاب کردن مو،[۱۶]حرمت زراندوزی،[۱۷]پرسش کرده اند. نقل های مشهور «اِختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ»،[۱۸]«مَن کنتُ مَولاهُ فَعَلِی مَولاهُ»[۱۹]و «یسعی بِذِمَّتِهِم أدناهُم»،[۲۰]«لا جَبرَ ولا تَفویضَ ولکن أمرٌ بَینَ أمرَینِ»،[۲۱]«لا یأبَی الکرامَةَ إلاّ حِمارٌ»،[۲۲]«عَورَةُ المُؤمِنِ عَلَی المُؤمِنِ حَرامٌ»،[۲۳]«أنتُمُ المُستَضعَفونَ بَعدی»[۲۴]و «أعَوذُ بِک مِن شَرِّ السّامَّةِ وَ الهامَّةِ»[۲۵]از نمونه های دیگر عرضه حدیث هستند.

گفتنی است سؤال از جهت صدور و وجود و عدم تقیه را نیز می توان در این جا افزود؛ مانند سؤال در باره تمام خواندن نماز در سفر مکه و مدینه[۲۶]و تقسیم ارث.[۲۷]

نیل به فهم برتر

درایت حدیث، سفارش ائمّه(ع) و مورد علاقه راویان فهیم بوده است. راویان، گاه حدیث را می پذیرفتند؛ ولی کنجکاوی شان اقتضا می کرد که آن را دقیق تر و عمیق تر فرا گیرند. برای نمونه، زُراره بر امام باقر(ع) چنین عرضه کرده است: مردم از پیامبر خدا(ص) روایت می کنند که فرمود: «اشراف و بزرگان شما در عصر جاهلی، پس از اسلام هم بزرگِ شمایند». امام باقر(ع) فرمود: «راست می گویند؛ ولی معنایش را درست نفهمیده اند. شرافت و بزرگی، در جاهلیت، برای کسی بود که سخی ترین، خوش خوترین، همسایه دارترین و بی آزارترین شخص باشد. این چنین شخصی، آن گاه که مسلمان شود، خیر و نیکی اش افزون تر می شود».[۲۸]نمونه های دیگری نیز هستند.[۲۹]

گفتنی است در برخی موارد، معنای حدیث از محدوده درک معمول، بالاتر بود و راویان را وادار به عرضه آن بر امامان(ع) می ساخت؛ مانند احادیث طینت و خلقت انسان،[۳۰]احادیث شقاوت و سعادت،[۳۱]احادیث علم امام و گستره آن،[۳۲]احادیث حضور امامان(ع) بر بالین محتضر[۳۳]و احادیث صَعْب و مُستَصعَب.[۳۴]

حلّ اختلاف

نقل ناقص و نادرست متن حدیث و نیز عدم نقل یا توجّه به قرینه ها و زمینه های صدور حدیث، موجب تصوّر اختلاف شده و راویان را وادار به عرضه این گونه روایات کرده است؛ مانند عرضه عبد السلام بن صالح هروی در باره کفّاره روزه خواری،[۳۵]ابراهیم بن محمّد هَمْدانی در باره مقدار فطریه،[۳۶]علی بن مهزیار در باره قصر و اتمام نماز در حرمین[۳۷]و عبد اللّه بن محمّد، نسبت به محل خواندن نماز نافله فجر در سفر.[۳۸]برای اطّلاع از نمونه های دیگر، مطالعه کتاب معانی الأخبار، نوشته شیخ صدوق، سودمند است.[۳۹]

[۱]ر . ک : ح ۵۵۶ .

[۲]الکافی : ج ۷ ص ۳۲۴ ح ۹ به احادیث کتاب ارجاع شود .

[۳]الفهرست ، طوسی : ص ۱۷۴ ش ۴۶۶ .

[۴]الغیبة ، طوسی : ص ۳۸۹ ح ۳۵۵ .

[۵]ر . ک : ح ۶۷۷ .

[۶]ر . ک : ح ۶۳۵ .

[۷]ر . ک : ح ۶۶۶ .

[۸]ر . ک : ح ۶۴۷ و ۶۴۸ .

[۹]ر . ک : ح ۶۱۵ .

[۱۰]ر . ک : ح ۵۹۴ .

[۱۱]ر . ک : ح ۵۹۲ .

[۱۲]ر . ک : ح ۶۱۰ .