شاخص‌های رشد رشته قرآن و حدیث در ایران بعد از انقلاب

به گزارش ایکنا، برنامه افق رادیو قرآن امروز ۲۹ دی‌ماه با حضور مجید معارف، استاد دانشگاه تهران و مصطفی عباسی، عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان و با موضوع دستاوردهای چهل ساله انقلاب اسلامی در حوزه قرآن به روی آنتن رفت.
در سال‌های اخیر کمیت‌گرایی که بر روند تحصیلات تکمیلی حاکم شد، قدری به کیفیت ضربه زده است و آینده این رشته باید کیفیت‌گرایی را در پذیرش لحاظ کند و گرنه گرفتار تکرار مکررات خواهیم شد.در ابتدای این برنامه،مجید معارف، استاد دانشگاه تهران به بیان تاریخچه‌ای از دانشگاه‌های قرآنی قبل از انقلاب و شکل‌گیری رشته علوم قرآن و حدیث پرداخت و گفت: تا جایی که به سابقه این رشته باز می‌گردد، قبل از انقلاب رشته‌ای به نام «فرهنگ قرآنی- فرهنگ عربی» وجود داشت که آمیزه‌ای از مسائل قرآنی و ادبیات عرب بود. این رشته در دو دانشگاه تهران و مشهد ارائه می‌شد.
وی افزود: در سوابق رشته که نگاه می‌کنیم، ظاهراً قبل از انقلاب به صورت تئوری و نظری بحث‌هایی صورت می‌گیرد تا رشته‌ای به نام علوم قرآن و حدیث شکل بگیرد که البته محقق و مصوب نشد تا اینکه انقلاب شکل گرفت و پس از آن «محمدباقر حجتی» به عنوان پایه‌گذار این رشته در ایران معرفی شد و رشته علوم قرآن و حدیث وارد عرصه دانشگاهی شد. بنده اولین نفر در اولین دوره از دانشجویان کارشناسی ارشد بودم که در سال ۱۳۶۱ پذیرش شدم.
معارف تصریح کرد: در سال ۱۳۶۷ سه سال پس از فراغت از تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد موفق شدیم به عنوان نخستین دوره دکتری پذیرش شویم. در ادامه، این رشته رفته رفته در اکثر دانشگاه‌ها دانشجو پذیرش کرد و به وضعیتی که در حال حاضر به آن رسیده در آمد.
در ادامه مصطفی عباسی مقدم، عضو‌ هیئت علمی دانشگاه کاشان نیز به بیان تاریخچه‌ای از این رشته پرداخت و گفت: ابتدا گروه الهیات و معارف اسلامی با چندین گرایش در دانشگاه‌ها شکل گرفت که پس از چند سال هر کدام به رشته‌ای مستقل تبدیل شدند. البته بخشی از تحصیلات علوم قرآنی نیز در حوزه انجام می‌گیرد که جای بحث دیگری دارد.
مجید معارف در بخش دیگری از سخنان خود در این گفت‌وگو در مورد سابقه رشته علوم قرآن و حدیث در دیگر کشورهای اسلامی، اظهار کرد: در برخی از کشورها از جمله عربستان و مالزی و ... رشته‌هایی در ارتباط با علوم قرآن و حدیث و ... وجود دارد. البته من کمتر شنیده‌ام که در این کشورها علوم قرآن و حدیث در کنار هم یک رشته مستقل باشد. بلکه هر کدام در کنار موارد دیگری قرار گرفته‌اند.
وی افزود: بسیاری از پایان‌نامه‌ها یا رساله‌های دکتری در این دانشگاه‌ها پیرامون مسائل قرآن و حدیث نوشته می‌شود. بعد از مدتی به شکل کتاب منتشر شده و در ادامه و‌ارد ایران می‌شود.
در ادامه، مصطفی عباسی‌مقدم در مورد اشتراکات رشته علوم قرآن و حدیث در ایران با دیگر کشورهای اسلامی، گفت: ساختارهایی که ما داریم بسیار گسترده‌تر است. مثلاً در کشورهای اسلامی «کلیه القران» چندان وجود ندارد، اما در ایران دانشکده‌های علوم قرآنی وجود دارد. حتی ما دانشگاه علوم و معارف قرآنی داریم که این کمتر در کشورهای دیگر وجود دارد. می‌توان گفت از لحاظ ساختار جلوتر و پیشرفته‌تر هستیم. با این وجود، بحث کیفیت و خروجی این دانشکده‌ها بحث دیگری است. در مورد پایان‌نامه‌ها مقداری ضعف وجود دارد.
وی افزود: یک رقابت علمی سنگین وجود دارد و نباید فکر کنیم که تنها ایران در این زمینه فعالیت دارد. فعالیت در این عرصه حتی در دانشگاه‌های غربی از جمله آمریکا و کانادا فعالیت‌هایی صورت گرفته است. بنابراین تلاش ما باید بسیار بیشتر شود.
عباسی‌مقدم در ادامه در آمار دانشجویان این عرصه اظهار کرد: مدتی به دنبال این آمار بودم، اما نتوانستم آمار دقیقی به دست بیاورم. حدوداً بالای ۲۵ هزار نفر دانشجوی علوم قرآن و حدیث وجود دارد. البته این منهای رشته‌هایی همچون تفسیر و ... است. همچنین مقالات پژوهشی سال ۹۶ بیش از ۹۰ مقاله بوده و دانشجویان مقطع دکتری ۱۷۰۰ نفر بوده و اعضای هیئت علمی نیز ۵۵۰ نفر هستند اگر این را با کل علوم انسانی مقایسه کنیم، بسیار کم است. الان رشته محل‌های این رشته حدود ۳۶۰ رشته محل است، در حالی که در علوم انسانی این رقم به ۱۷ هزار و ‌۴۰۰ رشته محل می‌رسد.
وی در مورد پایان‌نامه‌های قرآن و حدیث نیز اظهار کرد: سال ۸۸ نرم‌افزاری تولید کردیم که اطلاعات حدود هفت‌هزار پایان‌نامه داخلی و خارجی در آن بارگذاری شده بود. بر اساس آمار، هر سال حدود ۱۱۰۰ پایان‌نامه تولید می‌شود و به نظر می‌رسد بالغ بر ۳۰ هزار پایان‌نامه در این رشته داشته باشیم.
در ادامه این گفت‌وگو مجید معارف بیان کرد: در برخی از جوامع اسلامی، این رشته در حد دکتری دانشجو می‌گیرد که با جهت‌گیری علوم اهل سنت است. جوامع دیگر هست که در رشته علوم قرآن و حدیث از ما عقب هستند. این جوامع به دنبال تفاهم‌نامه با ایران بوده‌اند تا با کمک اساتید ایرانی مقطع دکتری رشته علوم قرآن و حدیث را راه‌اندازی کنند.
معارف تصریح کرد: خارج از ایران دو رویکرد وجود دارد. عده‌ای که بعد از ایران این‌گونه رشته‌ها را راه‌اندازی کرده‌اند و عده‌ای هم هم‌زمان یا قبل از ما این رشته‌ها را دایر کرده‌اند که کشورهای با بنیه عربی هستند که تمرکزشان بر علوم قرآنی به معنای افرادی همچون «سیوطی» و «صبحی صالح» و ... گفته‌اند. در حالی که یکی از ویژگی‌های علوم قرآنی در ایران مطالعه تطبیقی است. ایران در ارائه پژوهش‌های تطبیقی بر مبنای منابع معتبر فریقین پیش رفته است، اما فعلاً در خارج از ایران تحقیقات چنین سبقه‌ای ندارد. گاهی نیز که به سمت مصادر شیعی می‌روند، به قصد رد کردن عقاید شیعه است. اما در ایران در فضای علمی و مستدل، فضای تطبیقی رخ می‌دهد.
مجید معارف در بخش دیگری از این برنامه و در پاسخ به سؤالی در مورد وضعیت علوم قرآن و حدیث در مقایسه با دیگر کشورهای دنیا، گفت: اگر بخواهیم رشته‌ای را قضاوت کنیم، نیاز به شاخص‌هایی داریم. یکی از شاخص‌های موفقیت یک رشته، فارغ‌التحصیل‌های خوبی است که تزهای خوبی را نوشته باشند. به نظر می‌رسد رشته علوم قرآن و حدیث در این شاخه کارنامه بدی نداشته باشد. الان همه اساتید، نسل فارغ‌التحصیل‌های بعد از انقلاب اسلامی هستند که غیر از رشته تخصصی خود به سایر رشته‌ها نیز کمک می‌کنند.
معارف یکی دیگر از شاخص‌های موفقیت را تألیفات علمی بیان کرد و افزود: ما در شرایطی دانشجوی علوم قرآن و حدیث شدیم که کل تجربه قرآن و‌ حدیث در دانشگاه‌ها یک کتاب بود. این اولین و مهم‌ترین اثری بود که در دانشگاه‌ها بود. الان بالای ۵۰ کتاب وجود دارد که چاپ شده است. این شاخصی است که نشان می‌دهد یک رشته پویا و زنده است.
استاد دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود سومین شاخص را مجلات تخصصی بیان و اظهار کرد: سال ۱۳۶۱ یک مجله در دانشگاه تهران و یک مجله در دانشگاه مشهد بود که مقاله‌های رشته‌های الهیات را چاپ می‌کرد، اما امروز بیش از ۲۰ مجله تخصصی وجود دارد. این شاخصه ها را که نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که این رشته از حرکت باز نایستاده است.
معارف در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود با اشاره به اینکه آسیب‌شناسی این رشته نیز صورت بگیرد، گفت: در سال‌های اخیر کمیت‌گرایی که بر روند تحصیلات تکمیلی حاکم شد، قدری به کیفیت ضربه زده است و آینده این رشته باید کیفیت‌گرایی را در پذیرش لحاظ کند و گرنه گرفتار تکرار مکررات خواهیم شد.
در ادامه، مصطفی عباسی مقدم، عضو هیئت‌علمی دانشگاه کاشان با تاکید بر اینکه باید از کمیت کم کنیم و به کیفیت بپردازیم، گفت: در بحث کیفیت باید به عمق قرآن بیندیشیم تا بتوانیم پیام‌ها را در جامعه پیاده کنیم. دنیا امروز منزلت قرآن را پیدا کرده و مطالعه قرآن در دنیا بسیار زیاد شده است، اینها سرمایه‌هایی است که ما داریم، با وجود این سرمایه‌ها باید راه‌حل مشکلات را پیدا کنیم.
وی افزود: یکی از کارهایی که باید انجام دهیم، این است که به مباحث دیگر نیز بپردازیم. یعنی باید به علوم دیگری که در تلفیق با علوم قرآنی راه حل مشکلات را ارائه می‌دهند، نیز بپردازیم. باید مطالعات بین‌رشته‌ای در این عرصه را بسیار پیگیری کنیم. البته اقداماتی شده است، اما برای رسیدن به مراحل بهتر باید گام‌های بیشتری برداشته شود.