چهار کتاب اصلی علم رجال

این اثر شامل معرفی دو کتاب ارزشمند رجالی یعنی اختیار الرجال و فهرست شیخ طوسی است.

این اثر شامل معرفی دو کتاب ارزشمند رجالی یعنی اختیار الرجال و فهرست شیخ طوسی است. نویسنده پیش از ورود به اصل بحث، مباحث مقدماتی را بیان می کند و کتاب را با تعریف علم رجال آغاز می کند. وی برای علم رجال قائل به دو معناست: معنای عام و معنای خاص.

معنای عام رجال را این گونه بیان می کند:«دانش شناسايى گروهى از مردم كه در جهت خاصى مشتركند و اطلاع از احوال يا انساب يا تأليفات يا برخى از خصوصيات ايشان». و در تعریف اصطلاح خاص علم رجال می نویسد: «علم رجال آن است كه در شناسايى راويان حديث، از لحاظ نام يا اوصافى كه در قبول يا رد گفته و روايت آنان دخالت دارد، بحث مى‌كند».

بیان تاریخچه و سیر اجمالی این علم تا دوره ی شیخ طوسی و نجاشی مبحث بعدی است. با توجه به پژوهشی که مؤلف انجام داده، سابقه ی علم رجال به معنای عام که شرح حال نویسی را هم در بر بگیرد، به نیمه ی اول قرن نخست باز می گردد اما تدوین کتب رجالی به معنای مصطلح، به گمان قوی از نیمه ی اول قرن دوم آغاز شده است.

پس از بررسی مهم ترین کتاب ها در قرون اولیه، چهار کتاب معروف از قرن پنجم را اصول اربعه ی رجال می داند. این کتاب ها، از ترکیب و تصحیح و امتزاج کتب و مصنفات قبلی تشکیل شده اند و سرفصل تازه ای در تاریخچه ی این علم گشودند: اختیار الرجال، الفهرست، الرجال و رجال نجاشی. سه کتاب نخست تألیف شیخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ ق) و کتاب آخر تألیف احمد بن علی نجاشی (م ۴۵۰ ق) است.

نویسنده تنها دو کتاب نخست را به تفصیل معرفی کرده و نکاتی درخور توجه را یادآور شده است. به منظور معرفی تفصیلی اختیار الرجال یا تلخیص رجال کشی، به مشخصات کتاب، انتساب آن به شیخ طوسی، نام اصل کتاب کشی، نحوه ی انتخاب و تلخیص شیخ، کتاب هایی که بر محور اختیار الرجال نگارش یافته، پرداخته است.

پس از آن، در بررسی فهرست شیخ طوسی، مشخصات کتاب، وضع و ترتیب آن، چگونگی نسخه های خطی و چاپی، اعتبار فهرست و انتقاد بر آن، و در آخر، کتاب هایی که بر محور فهرست نوشته شده اند، بیان کرده است.

در هردو کتاب، روش شیخ و نیز مصادر و منابع آنها شناسانده شده اند.

در آخرین پاورقی کتاب آمده است: «تتمه ی این مقال مشتمل است بر معرفی دو کتاب دیگر، یعنی الرجال یا الالباب، تألیف شیخ طوسی و کتاب فهرست معروف به رجال نجاشی، تألیف ابوالعباس احمد نجاشی. امید است این تتمه نیز تکمیل شود».

گویا نویسنده ی بزرگوار به دلیل اشتغالات فراوان، موفق به تدوین یا تکمیل تتمه نشده است.

ترجمه ی عربی

الاصول الاربعة فی علم الرجال، ترجمه: ماجد الغرباوی، ۱۴۱۴ق، ۶۴ ص.