فقاهت شرط دلیل رشاد بودن
وَ اجعَلني... مِن أدلّةِ الرَّشادِ.
[۱]
در ارتباط با این فراز از دعای نورانی مکارم الاخلاق به آیه «نفْر» اشاره شد، یعنی آیه ۱۲۲ سوره توبه که می‌فرماید:
﴿وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾.
[۲]
و شايسته نيست مؤمنان، همگى رهسپار [جهاد یا آموختن دانش] شوند. پس چرا از هر فرقه‌اى از آنان، دسته‌اى رهسپار نمی‌گردند تا در دين آگاهى پيدا كنند و قوم خود را ـ وقتى به سوى آنان بازگشتند ـ هشدار دهند، شاید كه آنان [از كيفر الهى] بترسند؟
بر اساس این آیه، نه تنها در زمان صلح، بلکه در زمان جنگ هم باید گروهی برای تفقه در دین کوچ کنند تا بتوانند مردم را به راهِ حق ارشاد کنند. بنابراین، اولین شرط برای آشنا کردن مردم با راه خدا و ارزش‌های انسانی، تفقه در دین است. تا انسان، فقیه در دین نشود، نمی‌تواند از «ادله رشاد» باشد. طبق نقل، رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:
لا تَأمُر بِالمَعروفِ و لا تَنهَ عَنِ المُنكَرِ حَتّى تَكونَ عالِماً، و تَعلَمَ ما تَأمُرُ.
[۳]
امر به معروف و نهى از منكر مكن، مگر آن كه عالِم باشى و بدانى كه به چه امر مى‌كنى.
تفقه در دین، یعنی دین‌شناسی عمیق و همه جانبه. این جامع‌نگری در دین‌شناسی نکته مهم و دقیقی است که باید مورد توجه قرار گیرد. کسی که می‌خواهد راهنمای مردم باشد باید دین را از همه سو، شناخته باشد. دین اسلام، دین تک بُعدی نیست، هم دین دنیا است و هم دین آخرت، هم فردی است و هم اجتماعی. فقیه شدن در این دین، کار هر کسی نیست، زیرا نیاز به سال‌ها درس خواندن عمیق دارد. انسان با یکی دو سال درس خواندن و مطالعه چند کتاب، اسلام شناس نمی‌شود.
در روایتی از رسول اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) چنین نقل شده است:
إنَّ دينَ اللّهِ عز و جل لَن يَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ.
[۴]
دين خداى عز و جل را هرگز يارى نمى‌رساند، مگر كسى كه از همه سو آن را احاطه كند.
شبیه این مضمون از امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) نیز اینگونه نقل شده است:
إنّما المُستَحفِظونَ لِدينِ اللّهِ هُمُ الّذينَ أقاموا الدّينَ وَ نَصَروهُ، وَ حاطوهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ، وَ حَفِظوهُ عَلى عِبادِ اللّهِ وَ رَعَوهُ.
[۵]
نگهبانان دين خدا، همانان‌اند كه دين را بر پا داشتند و يارى‌اش كردند و از همه سو، آن را در ميان گرفتند و آن را براى بندگان خدا، نگه‌داشتند و آن را پاس داشتند و رعايت كردند.
به مجتهد و فقیهی که دیگران می‌خواهند از او تقلید کنند نیز «مجتهد جامع الشرایط» اطلاق می‌شود، یعنی باید واجد همه شرایط اجتهاد باشد. حضرت امام(رحمة‌الله‌علیه) نیز در پیام معروف خود که «منشور روحانیت» نام گرفت، ویژگی‌های یک مجتهد جامع را بیان نمود.[۶]بنابراین، دین‌شناسی اولین شرط دلیل رشاد بودن است.
[۱]
الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، الدعاء ۲۰.
[۲]
سوره توبه، آیه۱۲۲.
[۳]الفردوس بمأثور الخطاب، شیرویه بن شهردار الدیلمی (۵۰۹ ق)، ج۵، ص۶۹، ح۷۴۸۶.
[۴]الفردوس بمأثور الخطاب، شیرویه بن شهردار الدیلمی (۵۰۹ ق)، ج۱، ص۲۳۴، ح۸۹۷.
[۵]
غرر الحكم و درر الكلم، تمیمی آمدی (۵۵۰ ق)، ج۱، ص۲۷۶، ح۵۳.
[۶]ر. ک:صحیفه امام، سید روح الله موسوی خمینی (۱۴۰۹ ق)، ج۲۱، ص۲۸۹.. ایشان در بخشی از این پیام می‌فرماید: «مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. براى مردم و جوانان و حتى عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسى اظهار نظر نمى‌کنم. آشنایى به روش برخورد با حیله‌ها و تزویرهاى فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادى، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتى سیاسیون و فرمول‌هاى دیکته‌شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه‌دارى و کمونیزم که در حقیقت استراتژى حکومت بر جهان را ترسیم مى‌کنند، از ویژگی‌هاى یک مجتهد جامع است. یک مجتهد باید زیرکى و هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامى و حتى غیر اسلامى را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدى که در خور شأن مجتهد است واقعاً مدیر و مدبر باشد»
