رساله حاجى بابا قزوينى در شرح يك حديث نبوى
محمد رضا بندرچى ۱
اشاره
مرحوم حاج بابا قزوينى, از علما و بزرگان قرن دوازدهم هجرى, در عين حال كه جزو دانشمندان عصر خويش به شمار مى رفته ۲ و بزرگانى چون ميرزا عبداللّه افندى اصفهانى او را به فضل و دانش ستوده اند, ۳ به علّت عدم تمايل خويش به اشتهار, معروفيّتى كسب نكرده است. لذا در كتاب هاى تراجم, شرح حال مفصّلى از وى درج نشده است.
حاج بابا, فرزند محمّد صالح قزوينى, در قزوين متولّد شده و در همان شهر و اصفهان, نشو و نماى علمى يافته است. از تاريخ ولادت او آگاهى نداريم; ولى از اين كه ميرزا عبداللّه افندى(1066ـ1130ق), وى را هم عصر خود دانسته, ۴ در مى يابيم كه حدوداً بين سال هاى 1050 تا 1150ق, زيسته است. لذا مرحوم آقا بزرگ تهرانى, وى را جزو رجال قرن يازدهم و دوازدهم محسوب نموده است. ۵
مهم ترين استادان وى, مرحوم ملاخليل قزوينى (1001ـ1089ق, از معاصران فيض كاشانى و علامه مجلسى و صاحب «شرح اصول كافى» به فارسى) و نيز شيخ بهايى(م1030ق) بوده اند. ۶ صاحب «الذريعة», وى را از خواص اصحاب شيخ بهايى ذكر مى كند كه در سفر و حضر با او بوده است ۷ و اين خود, بيان كننده مكانت علمى والاى حاج باباست. وى در عين اين كه نزد ملا خليل قزوينى (كه عالمى اخبارى مسلك بوده) شاگردى نموده, به شهادت تنها اثر باقى مانده اش «مشكول», مذاقى اصولى و حِكْمى و عرفانى دارد كه مى توان آن را ثمره مصاحبت او با شيخ بهايى(ره) و شاگردى طولانى اش نزد وى دانست. گفتنى است كه صاحب «رياض العلماء», از وى با عناوين: عالم, فاضل و متكلّم, ياد مى كند.
چنان كه قبلاً ذكر شد, حاج بابا قزوينى على رغم داشتن مكانت مهم علمى در عصر صفوى, از خود, آثار مكتوبْ برجاى نگذاشته و تنها اثر نوشتارى وى, كتاب «مشكول» است كه در اصل به زبان عربى و به تقليد از «كشكول» استادش شيخ بهايى, به صورت مجموعه اى جُنگ گونه نگاشته شده است و خود مولّف, آن را «اُخت الكشكول» ناميده است ۸ و به علت احترامى كه براى استاد خويش قائل بوده, لفظ كشكول را به صورت لفظ مُهمل «مشكول» درآورده و نام تأليفش قرارداده است ۹ و در آن, احاديث و حكايات لطيف و نصايح و مواعظى نيكو, ذكر كرده است. ۱۰
نيكويى روش و محتواى اين اثر مهم, در شاه سلطان حسين صفوى تأثير بسزايى گذارده, به حدّى كه علامه محمّد باقر خاتون آبادى (از علماى دربار خويش) را وا مى دارد تا با همراهى عده اى ديگر از دانشمندان آن عصر, به ترجمه فارسى آن همّت گمارند ۱۱ تا فارسى زبانان را نيز مستفيض سازد, و چنين نيز شد و پس از ترجمه, به كوشش مهدى بن حاج ملا آقا بزرگ تهرانى در سال 1300ق, به صورت سنگى و در 332 صفحه, در تهران به زيور چاپ آراسته گرديد; ولى در مقدمه اين طبع, درباره ترجمه آن از عربى به فارسى, سخنى به ميان نيامده است و محتواى آن, مشتمل بر مطالب عربى و فارسى به شيوه اى روان و عالمانه است.
جا دارد اين كتاب وزين, به كوشش فضلاى بزرگوار به صورتى نيكو و با تحقيق مناسب به چاپ برسد. رساله كوتاه زير, از نُسخه خطّى كتاب «مشكول» ـ كه نزد نگارنده موجود است ـ نقل مى شود.
اينك, متن رساله:
1.رياض العلماء, ميرزا عبداللّه افندى اصفهانى, قم: كتاب خانه آية اللّه مرعشى, چاپ اوّل, ۱۴۰۱ق, ج۲, ص۲۶۳.
2.همان, ج۱, ص۹۴.
3.همان, ج۲, ص۲۶۳.
4.طبقات أعلام الشيعة(ق۱۲), آقا بزرگ تهرانى, دانشگاه تهران, چاپ اوّل, ۱۳۷۲,ص۸۴.
5.الذريعة, آقا بزرگ تهرانى, ج۲۱, ص۶۷(ش۳۹۸۵); رياض العلماء, ج۲, ص۲۶۳.
6.همان جا.
7.مقدمه چاپ سنگى مشكول.
8.هزار و يك نكته, حسن حسن زاده آملى, ج۲, ص۱۰۵.
9.الذريعة, ج۲۱, ص۶۷; مينودر, محمد على گلريز, قزوين: نشر طه, چاپ اوّل, ۱۳۶۸, ج۲, ص۹۱۹.
10.همان, ج۲۱, ص۶۷.
