ویژگی
های مرشد کامل
وَ اجعَلني... مِن أدلّةِ الرَّشادِ.
[۱]
صحبت در بالاترین مراتب ارشاد و کامل‌ترین راهنما و مرشد بود. اشاره شد که بالاترین مراتب ارشاد، اختصاص به خداوند سبحان دارد و بعد از او، انبیای الهی و اهل بیت عصمت(علیهم‌السلام) هستند که این مقام را دارند.
در خطبه ۸۷ نهج البلاغة ویژگی‌های مرشد کامل و کسی که می‌تواند بعد از خداوند سبحان دارای بالاترین مراتب توان ارشادی باشد، آمده است. این خطبه سه بخش دارد؛ در بخش اول، ویژگی‌های مرشد کامل بیان شده است و در بخش دوم، ویژگی‌های مرشدنماها آمده است، یعنی کسانی که شایستگی ارشاد ندارند، ولی خود را در لباس مرشد خلق ظاهر می‌کنند و در بخش سوم، مردمی سرزنش شده‌اند که با وجود مرشدهای واقعی، آنها را رها کرده و سراغ مرشدنماها می‌روند.
از جمله خصوصیات مرشد و مبلغ کامل که در بخش اول کلام امیر مؤمنان(علیه‌السلام) مطرح شده، دوری از هوای نفس و عمل به وظیفه است:
قَد خَلَعَ سَرابيلَ الشَّهَواتِ، و تَخَلّى مِنَ الهُمومِ إلّا هَمّاً واحِداً انفَرَدَ بِهِ.
جامه خواهش‌ها را [از تن نفس خويش] بر کَنده و از هر آرمانى تهى گشته است، مگر یک آرمان كه خود را منحصر در آن كرده است.
اثر دوری از شهوت‌ها و عمل به وظیفه و کار برای خدا کردن این است که از حالت کوردلی خارج می‌شود و هرگز با هواپرستان در کاری مشارکت نمی‌کند:
فَخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمى و مُشارَكَةِ أهلِ الهَوى،
بدين سبب، از كورى [باطنى] و مشاركت با هوسرانان، بيرون آمده است.
کسی که این خصوصیات را داشته باشد، خودش می‌شود مرشد و هدایتگر واقعی:
و صارَ مِن مفاتيحِ أبوابِ الهُدى و مَغاليقِ أبوابِ الرَّدى...
و خود، از كليدهاى درهاى هدايت و قفل‌هاى درياى هلاكت گشته است.
امام(علیه‌السلام) در ادامه، یکی دیگر از خصوصیات این گروه را رسیدن به مقام یقین کامل، بیان نموده است:
فَهُوَ مِنَ اليَقينِ عَلى مِثلِ ضَوءِ الشَّمسِ...
پس به چنان یقینی رسیده است که مانند روشنىِ پرتو خورشيد است.
خداوند آیت الله بهاء الدینی را رحمت کند، آن بزرگوار به چنین یقینی دست يافته بود. در ديدارى فرمود: در معرفت خدا به جايى رسيده‌ايم «كالشمس فى رابعة النهار»[۲]اگر بخواهيم او را انكار كنيم، وجدان خود را انكار كرده‌ايم! همچنین در ديدار ديگرى فرمودند: معرفت من به خداوند متعال همان است كه «وجوده من أظهر الأشياء»[۳]اين معنا را من احساس مى‌كنم، معرفتِ من سمعى نيست، اگر مردم همه دنيا بگويند تو خيال مى‌كنى، مى‌گويم شماها خيال مى‌كنيد!
امیر مؤمنان(علیه‌السلام) در فرازی دیگر از این خطبه نورانی می‌فرماید:
قَد أخلَصَ للَّهِ فَاستَخلَصَهُ، فَهُوَ مِن مَعادِنِ دينِهِ، و أوتادِ أرضِهِ.
براى خدا، اخلاص ورزيده است و خدا هم او را خالص گردانيده [و براى خود، برگزيده] است. پس چنين كسى، از معدن‌هاى دين خدا و [از] اوتاد زمين اوست.
مقام ارشاد حقیقی که به اهل‌بیت اعطا شده در مرتبه‌ای است که همه باید از معدن علم آنها، دینداری را استخراج کنند، آنان ریشه‌ها و حجت‌های الهی در زمین هستند، همان طور که کوه‌ها میخ‌های زمین هستند و اگر ریشه‌های آنها در زمین نبود، پیوسته زمین در حال لرزش بود، همین طور اگر حجت‌های خدا در زمین نباشند، دین خدا پایدار نخواهد بود. به همین جهت است که گفته شده:
لولا الحجّة، لساخت الأرض أهلها.
[۴]
اگر حجت خدا در روی زمین نباشد، زمین اهلش را فرو می‌برد.
عدالت ورزیدن یکی دیگر از ویژگی‌های مرشد واقعی است که در ادامه این خطبه با این تعبیر زیبا بیان شده است:
قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ، فَكانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفيُ الهَوى عَن نَفسِهِ.
[۵]
خويشتن را ملزم به عدالت كرده است و نخستين گام عدالت او، دور كردن هوس از خويشتن است.
کسی که هواپرست است، نمی‌تواند عادل باشد:
﴿يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى﴾.
[۶]
اى داود! ما تو را در زمين خليفه [خويش] كرده‌ايم، پس ميان مردم به درستى داورى‌كن و از هوا و هوس پيروى مكن.
[۱]
الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، الدعاء ۲۰.
[۲]همچون [ديدن] خورشيد در ميانه روز.
[۳]وجود او، از آشكارترين چيزهاست.
[۴]
الکافی، الشیخ الکلینی (۴۲۹ ق)، ج۱، ص۱۷۹، ح۱۰. اشاره به این روایت نقل شده از امام صادق(علیه‌السلام) است که فرمود: «لَو بَقِيَتِ الأرضُ بِغَيْرِ إمامٍ لَسَاختْ؛ اگر زمين بدون امام مى‌ماند، به يقين در هم فرو مى‌ريخت».
[۵]
نهج البلاغة، خطبه ۸۷.
[۶]
سوره ص، آیه۲۶.
