تلاش مستشرقان برای تردیدافکنی در حدیث شیعه

به گزارش ایکنا،علی حسن‌نیا، استادیار دانشگاه شاهد و نویسنده کتاب «خاورشناسان و حدیث شیعه»، امروز، ۲۶ دی‌ماه، در نشست علمی نقد و رونمایی کتاب خاورشناسان و حدیث شیعه در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی در قم گفت:
طرح نوشتن این کتاب پژوهش دانشجویی و برای تز دکتری اینجانب بوده است و انگیزه‌ام از ورود به این عرصه این است که کارهای انجام شده قبلی ناقص بود.

وی با بیان اینکه بنده ۲۵ تا ۳۰ اثر اعم از مقاله و کتاب را در داخل بررسی کردم افزود: در این مطالعات به این نتیجه رسیدم که کارهای انجام شده در قیاس با فعالیت خاورشناسان بسیار اندک و ناقص است.

جهش در  مطالعات حدیثی شرق‌شناسان

حسن‌نیا با بیان اینکه خاورشناسان از قرن ۲۱ به بعد عمدتا به پژوهش‌های حدیثی شیعه رو آوردند بیان کرد: تا مقطع پیروزی انقلاب تعداد پژوهش‌ها در مورد شیعه شاید به ده اثر هم نمی‌رسید ولی بعد از انقلاب جهش عجیبی در مطالعات شیعه‌شناسی در میان غربیان ایجاد شد و تا سال ۲۰۰۰ به ۶۰ اثر رسید.

برخی می‌گویند مطالعه شرق و آنچه در شرق است از سوی یک غربی، خاورشناسی گفته می‌شود ولی به نظرم در این تعریف این نقص وجود دارد که برخی از این افراد، غربی نیستند ولی مطالعه آنان خاورشناسی به روش غرب حساب می‌شود.استادیار دانشگاه شاهد با بیان اینکه کلبرگ این جهش را ایجاد و مطرح کرد که توجه به مطالعات شیعه نسبت به اهل سنت بسیار اندک است افزود: هر چه می‌گذرد این مطالعات آکادمیک‌تر و روشمندتر هم شده است. نوع مطالعات بعد از انقلاب مستشرقان از خام‌تر و عام‌تر به مطالعات دقیقتر و جزئی تر و تخصصی‌تر ورود کرده است.

وی افزود: بنده در داخل کشور به ۳۰ اثر رسیدم ولی با حضور در دانشگاه وین و تحقیقاتی که کردم منابع در دسترس به ۱۵۰ اثر رسید که نشان می‌دهد ما در داخل با فقر منبع در مطالعه خاورشناسی غربیان روبرو هستیم.

حسن‌نیا با اشاره به فرایند جمع‌آوری اطلاعات در تالیف این کتاب اضافه کرد: از مجموعه آثار خاورشناسان حدیثی به ۳۰ تا ۴۰ اثر از افراد شاخص‌تر رسیدم و با همکاری دانشگاه وین ۵ سؤال اصلی را به صورت مصاحبه‌ای برای افرادی مانند کلبرگ و صاحبان آثار برجسته فرستادم و البته همه آن‌ها به درخواست بنده پاسخ ندادند ولی نیمی جواب دادند. کلبرگ دوبار پیام داد و به سؤالات پاسخ داده است.

نویسنده کتاب خاورشناسان و حدیث شیعه افزود: بعد از گردآوری آثار خاورشناسان غربی، آثاری را که به نقد غربیان به فارسی و عربی پرداخته و یا  خود خاورشناسانی که به نقد دیگر خاورشناسان پرداخته بودند جمع‌آوری کردم که مجموعه آن‌ها در نهایت به یک اثر پژوهشی تبدیل شد و کسی که آن را مطالعه کند می‌تواند با فضای کلی خاورشناسان غربی در مورد حدیث شیعه آشنا شود.

وی با بیان اینکه بحث مطالعاتی بنده بر روی شیعه ۱۲ امامی بوده است، تصریح کرد: یکی از چالش‌های کار بنده در تعریف «خاورشناس» بود؛ برخی می‌گویند مطالعه شرق و آنچه در شرق است از سوی یک غربی، خاورشناسی گفته می‌شود ولی به نظرم در این تعریف این نقص وجود دارد که برخی از این افراد، غربی نیستند ولی مطالعه آنان خاورشناسی به روش غرب حساب می‌شود.

خاورشناسان به بحث اصالت حدیث شیعه توجه خاصی کرده و تلاش زیادی برای تردیدافکنی در روایات شیعه داشته‌اند و در این راستا به جعل روایات غیبت، غلو و غالیان، محوریت بخشی به امام در احادیث شیعه، جایگاه سیاسی و روایی و اجتماعی امام، حدیث در دوره متقدم شیعه و اصول چهارصدگانه حدیثی و تدوین جوامع متقدم، رویکرد به منابع جدید شیعه مثل بحارالانوار و ... پرداخته‌اند و معتقدند که حدیث شیعه در طول تاریخ تبدیل به فقه شده است.حسن‌نیا با بیان اینکه با این تعریف برخی ایرانی‌ها و عرب‌ها هم جزء خاورشناسان قرار می‌گیرند اظهار کرد: براین اساس، جاناتان برون گرچه یک مسلمان است ولی خاورشناس محسوب می‌شود.

استادیار دانشگاه فرهنگیان با اشاره به ساختار این کتاب بیان کرد: در مأخذشناسی و گونه‌شناسی به ۵ دسته رسیدم؛ کلیات حدیث که به مباحثی مانند؛ تاریخ حدیث؛ کتابت و تدوین، مکاتب و جریان‌ها پرداخته؛ بخش دیگر فقه الحدیث است؛ همچنین تحلیل ادوار تاریخی خاورشناسان، رویکرد خاورشناسان در مواجه با حدیث شیعه و ... از دیگر فصول  این کتاب هستند.

تلاش مستشرقان برای تردیدافکنی در حدیث شیعه

حسن‌نیا تصریح کرد: خاورشناسان به بحث اصالت حدیث شیعه توجه خاصی کرده و تلاش زیادی برای تردیدافکنی در روایات شیعه داشته‌اند و در این راستا به جعل روایات غیبت، غلو و غالیان، محوریت بخشی به امام در احادیث شیعه، جایگاه سیاسی و روایی و اجتماعی امام، حدیث در دوره متقدم شیعه و اصول چهارصدگانه حدیثی و تدوین جوامع متقدم، رویکرد به منابع جدید شیعه مثل بحارالانوار و ... پرداخته‌اند و معتقدند که حدیث شیعه در طول تاریخ تبدیل به فقه شده است.

وی افزود: یک نکته اجماعی در میان خاورشناسان این است که به نوع سند و رجال حدیث بسیار کم‌توجه هستند و عمدتاً بر روی متن احادیث متمرکز هستند، گرچه نظریاتی هم در باب سند و تاریخ‌گذاری حدیث و رسیدن به شاخه اولیه در پیدایش روایت دارند.

جدی نگرفتن تحقیقات از سوی برخی محققان

در ادامه این نشستحجت‌الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، استاد دانشگاه تهران و ناقد در این جلسه، گفت: این اثر کاری بسیار خوب و خواندنی و اولین کاری است که  در رویکرد خاورشناسان و حدیث شیعه صورت گرفته لذا بسیار قابل توجه است.

وی افزود: خاورشناسان ظاهراً تا قبل از انقلاب یا به شیعه توجه نداشته و یا شیعه را نمی‌شناختند؛ کار ایشان نشان می‌دهد که قبل از انقلاب چند اثر از سوی مستشرقان در مورد شیعه انجام شده ولی در مورد حدیث شیعه نبوده است.

استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: بعد از انقلاب رویکرد قابل توجهی از سوی خاورشناسان صورت گرفت که از سوی مؤلف دسته‌بندی بسیار خوبی انجام شده است.

مهدوی‌راد به ارائه برخی نقص‌های این کتاب هم پرداخت و گفت: تعریفی که ایشان از خاورشناس کرده چه پذیرفته شود و یا نشود کار خوبی است؛ زیرا هر محققی باید روش و چارچوب کار خودش را بیان کند. فصلی هم که برای آسیب‌شناسی گذاشته شده باید فربه‌تر از وضع فعلی بود و ارجاعاتی هم به کتاب می‌دادند.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه جستجوی مؤلف و نویسنده این اثر بسیار جدی و خوب بوده است افزود: متاسفانه و بسیار متاسفانه در کارهای تحقیقی، جدی نیستیم و گاهی یک پژوهشگر حاضر نیست از این کتابخانه به کتابخانه نزدیک دیگر برود؛ لذا تحقیقات ما به شدت از جهت دیدن منابع، عقیم است، ولی این مؤلف به تحقیق میدانی گسترده آن هم در خارج از کشور دست زده است.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه برخی اندیشمندان مصری تاکید کرده‌اند که در تاریخ حدیث شیعه هیچ انقطاعی رخ نداده، زیرا شیعه ائمه خود را در تمام وجوه، مفترض‌الطاعه می‌دانست، افزود: ائمه شیعه هم تاکید زیادی بر کتابت روایات شیعه داشتند و همین سبب شد تا کتابت حدیث در شیعه با مشکل مواجه نباشد و بنده هم معتقدم حرف درستی هم هست و به همین دلیل ما حتی در قرن اول تبویب حدیث را داریم.

وی افزود: برخی اشتباهات در داخل کتاب از جمله در انتساب یک کتاب به مقدس اردبیلی به جای محقق اردبیلی وجود دارد؛ در صفحه ۸۶ کتاب مطلبی نقل شده در مورد تحریف و روایات تحریف؛ دهلوی به صراحت در کتاب بسیار مهم خود یعنی «فوز الکبیر» آورده است که هرگز صحابه و تابعین از «نزل» فقط نزول آیه از لوح محفوظ به پائین را مراد نمی‌کردند بلکه گاهی مرادشان قرائت یک آیه از سوی پیامبر در یک حادثه (مانند حادثه نزول عذاب بر سر سائلی که از پیامبر درخواست عذاب کرد) بوده است؛ معتقدم اگر طبق این رویکرد جلو برویم بسیاری از اختلافات شیعه و سنی در مباحث تفسیری از جمله در «سئل سائل» حل می‌شود.

مهدوی‌راد با بیان اینکه در بحث مقایسه میان مکتب قم و بغداد هم در کئاب اشتباهی بنیادین صورت گرفته است گفت: وی کلینی را متعلق به مکتب بغداد می‌داند در حالی که او این رویکرد را نداشته، گرچه در بغداد می‌زیسته است.

وی افزود: در صفحه ۲۰۴ هم کتابی به آیت‌الله میلانی در مورد بحث غلو نسبت داده شده است که اشتباهی بسیار بزرگ است. همچنین در صفحه ۲۲۵، از صحیفه امام علی(ع) سخن به میان آمده است که باید توجه کنیم ما دو صحیفه داریم؛ یکی در منابع شیعه از آن نام برده شده که ۷۰ زارع است و با شتر حمل می‌شد و اهل سنت هیچ نامی از این به میان نیاورده‌اند، ولی صحیفه‌ای هم هست که مسلم و بخاری نقل کرده‌اند که غیر از آن صحیفه است.

محرومیت از مطالعات مستقیم؛ چالش برخی پژوهش‌های کشور

در ادامهحجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، به عنوان دیگر ناقد نشست با بیان اینکه نوعا شناخت ما از کارهای خاورشناسان، به صورت واسطه و از آثار ترجمه‌ای بوده است و ما از مطالعات مستقیم محروم بوده‌ایم گفت: چالش جدی ما این است که دانش را به صورت مستقیم به علت آشنانبودن با زبان نمی‌توانیم دریافت کنیم ولی کار اقای حسن‌نیا از فاقد این خلأ است، زیرا وی مستقیم، به روز و جامع به این مسئله پرداخته است.

وی افزود: داشتن گزارش کامل و کلی از آثار خاورشناسان و تحلیل و ارزیابی از ویژگی این اثر است و ابعاد مختلفی مورد توجه قرار گرفته که هر کدام می‌تواند موضوع یک پژوهش باشد.

بهرامی اضافه کرد: این کار تا سال ۲۰۱۳ به روز بوده که در این اثر طبیعتاً به آثار بعد از این تاریخ پرداخته نشده است و جای آن دارد که به روز شود؛ زیرا در این چند سال اخیر قطعاً کارهای خوب و زیادی از سوی خاورشناسان صورت گرفته است.

بهرامی تصریح کرد:  جا داشت به دو دسته از منابع بیشتر پرداخته شود از جمله بحث خودانتقادی مستشرقان که ببینیم مستشرقان خودشان را از چه زاویه‌ای نقد کرده‌اند.

این استاد حوزه با بیان اینکه فهم حدیث شیعه مبتنی بر شناخت حدیث اهل سنت است همانطور که آیت الله بروجردی فقه شیعه را حاشیه بر فقه اهل سنت می‌دانست، تصریح کرد: این مسئله نباید به گونه‌ای تصور شود که حدیث شیعه پایه و اساسی ندارد؛ زیرا قائلیم که نوع عکس‌العمل‌های ائمه شیعه(ع) به فضای فکری اهل سنت سبب جلوگیری از انحرافات بسیاری بوده است.

بهرامی اضافه کرد: باید یک قفسه کتاب مستشرقان و حدیث شیعه داشته باشیم و حتی می‌توان در قالب دیجیتال آن را تولید کنیم؛ این کار را مجموعه‌هایی مانند المصطفی(ص)، دانشگاه قم و یا انجمن حدیث حوزه می‌توانند ایجاد کنند.

وی تاکید کرد: جامعیت اثر، به‌روز بودن، لزوم پرداخت بیشتر به خودانتقادی مستشرقان، توجه به ویژگی جدلی حدیث شیعه در مقایسه با اهل سنت از جمله ویژگی‌های خوب این اثر است.

در خاتمه این نشست از کتاب نقد شده با حضور معاون دانشگاه قرآن و حدیث، مسئول بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی در قم و مدیرگروه حدیث جامعه المصطفی(ص) رونمایی شد.