1. شخصيت حراني
ابن شعبه اهل حران، شهري بر سر راه موصل، شام و روم است. اهالي آن صابئي مذهب بوده‌اند.۱ وي قبل از سال 381 ، زنده بوده است.۲ متأسفانه در منابع تاريخي سخني از مکان و چگونگي تحصيل و تدريس او به ميان نيامده است. از تاريخ تولد و وفات او نيز اطلاع دقيقي در دست نيست. از آنجا که کتاب التمحيص در قرن چهارم نگاشته شده، انتساب اين کتاب به حراني موجب شده است که او را از علماي اين قرن بدانند.
شخصيت رجالي حراني را در سه دوره متقدمين، متأخرين و معاصرين به شرح زير است.
الف. دوره متقدمين
از دوره متقدمين، يعني دوره شيخ کليني، صدوق و طوسي، گزارشي در باره حراني وجود ندارد و هيچ مدح و ظني از وي نشده است.
نام حراني در منابع پيشين مانند الرجال و الفهرست طوسي، فهرست هادي نجاشي، منتجب الدين، معالم العلماء ... و سند هيچ يک از کتب روايي ذکر نشده است. در قرن دهم، براي اولين بار، شيخ حسين بحراني در کتاب اخلاقي خود الطريق إلي الله او را از مشايخ شيخ مفيد دانسته است.
ب. دوره متأخرين
در بين علماي متأخر، يعني دوره ملامحسن فيض، علامه مجلسي و حر عاملي، نيز اين دانشمند، چندان شناخته شده نيست و مدح قابل توجهي در باره ايشان وارد نشده است.
حر عاملي، از ابن شعبه با القاب فاضل، محدث و جليل ياد کرده است.۳ و مجلسي۴ ابن شعبه را ستوده است، ولي صاحب مستدرک نوشته است:
و إني إلي الآن ما تحققت طبقة صاحب تحف العقول؛
من تا کنون طبقه صاحب تحف العقول را به دست نياوردم.۵
1.. در آيه ۶۲ سوره بقره از صابئين ياد شده است. علامه طباطبايي نوشته است: «در آن ايام[دوران سلاطين پيشدادي] صابئي مذهبها در حران بودند، و به نام شهرستان ناميده مي‌شدند، يعني به ايشان حراني ميگفتند»(الميزان، ج۱، ص۲۹۵).
راغب مينويسد: «آنها جمعيتي از پيروان نوح ع بوده‌اند، و ذکر اين عده در رديف مؤمنان و يهود و نصارا نيز دليل آن است که اينان مردمي متدين به يکي از اديان آسماني بوده، و به خداوند و قيامت نيز ايمان داشتهاند. اين‌که بعضي آنها را مشرک و ستارهپرست، يا مجوس ميدانند، صحيح نيست، زيرا خدا در آيه: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ الَّذِينَ هادُوا وَ الصَّابِئِينَ وَ النَّصاري وَ الْمَجُوسَ وَ الَّذِينَ أَشْرَکوا... (سورة حج، آيه ۱۷) مشرکان و مجوس را در کنار صابئان آورده است» (المفردات، ص۴۷۴). بنا بر اين، صابئان به يقين، غير از مشرکان و مجوس‌اند.
2.. معجم المؤلفين، ج۳و۴، ص ۲۵۲.
3.. امل الآمل.
4.. بحار الانوار، ج۱، ص۲۸، مقدمه فصل دوم.
5.. مستدرک الوسائل، ج۱، ص۱۸۷.
