حديث علماي شيعه، روايات زيادي در باره حلال و حرام و واجبات و مستحبات دارند؛ چندان که آيندگان را از رنج تأليف بي‌نياز ساخته و بارتصنيف را از دوش آنها برداشته است؛ اما در علومي که از اهل بيت عليهم السلام وارد شده، به رواياتي مشتمل بر حکمت‌هاي رسا، پندهاي شفابخش، تشويق به سراي جاويد، دل‌کندن از دنياي ناپايدار، نويد، تهديد، ترغيب بر اخلاق و کردار نيک، سفارش به خوبي‌ها و نهي از کارهاي بد، دعوت به پرهيزگاري و تحريص به پارسايي برخوردم که قسمتي از مضامين آنها در سفارش‌ها، خطبه‌ها، نامه‌ها و عهدهاي مفصل بيان شده است. در ميان کتاب‌هاي دانشمندان شيعه کتابي قابل اعتماد که نيازم را در اين زمينه برطرف سازد، نيافتم. پس رواياتي که مشتمل بر اين مضامين بود گرد آوردم و حديث‌هايي نادر و بديع ـ که مفاهيمي عالي و زيبا، هم جنس و هم شکل و همانند و همسان آنها بود ـ ضميمه کردم.۱
مرحوم علي‌اکبر غفاري، از حديث پژوهان معاصر، در مقدمه‌اي که بر اين کتاب نگاشته است، مي‌نويسد:
اين کتاب شامل رشته‌هايي از مرواريدهاي گزيده حکمت و مجموعه‌اي از مواعظ، وعده و وعيد، پند آموزي‌ها، بهترين اندرزها، خطبه‌ها و برگزيده سخنان و جوهر ادب است که کام انسان فرزانه را شيرين و نوشنده آن را سيراب مي‌کند.۲
تُحَفُ العُقول از زمان نگارش تاکنون پيوسته مورد توجه علماي شيعه و از موسوعه‌هاي روايي و از منابع دست اوّل شيعه در اخلاق و موعظه محسوب مي‌شود و مشتمل بر احاديثي است که هر چند نام راويانش ذکر نشده، اما مضامين آنها مورد تأييد کتاب و سنت، و منطبق با احاديث مُسْنَد و همساز با فرهنگ اهل بيت عليهم السلام است. تحف العقول بيش از يک هزار سال همواره نقل مجالس و محافل علمي و زبانزد فقها و علماي آداب و اخلاق اسلامي و دستمايه سخنوران بزرگ و خطيبان نامدار هر روزگار بوده و بسياري از اندرزها و حِکم گهربار اين اثر نامدار وارد حوزه ادبيات و شعر فارسي شده و شاعراني بزرگ چون فردوسي، نظامي، سعدي، حافظ و شيخ محمود شبستري از آن سخنان والا، الهام گرفتهاند و آن‌گاه ابيات نغز و پر مغز آنان ـ که درونمايهاي از حکم معصومان عليهم السلام دارد ـ به صورت مثل ساير و رايج شده است.۳
4. اعتبار تحف العقول
اگر زندگاني حسن بن علي بن حسين بن شعبه مقارن با عصر مرحوم صدوق باشد، بين او و امام صادق عليه السلام دست‌کم بايد چهار پنج نفر واسطه باشند و تمام اين افراد حذف شده‌اند. ازاين رو، اثبات وثاقت راويان تحف العقول کاري دشوار است.
1.. تحف العقول، مقدمه.
2.. همان، مقدمه علي اکبر غفاري.
3.. همان، اتابکي.
