وجود داشته است، چنان كه صاحب كتاب فصول بدان اشاره كرده است. ۱
درباره تفاوت بين فقاهت و اجتهاد چنين گفته اند كه فقاهت يعنى: به دست آوردن احكام شرعى كه معمولاًاز ادله اجمالى به دست مى آيد و معمولاًاز ظواهر كتاب و سنت استخراج مى گردد. امّا اجتهاد عبارت است از: به دست آوردن ظنّ و گمان راجح به احكام واقعى و ظاهرى، كه از ادله تفصيلى حاصل مى شود و استخراج قواعدى كه آماده گشته وانشعاب وتفريع فروع از اصول است.
البته اين اجتهاد كه علما و دانشمندان شيعه بحث مى كنند غير از اجتهاد لغوى و اصطلاحى است كه بين قدماى اهل سنت و جماعت به كار مى رفته است. آن اجتهاد، گونه اى رأى و انديشه شخصى و فردى و بدعت است كه نقطه مقابل شرع و آيين و سنت مى باشد. اين اجتهاد از نظر ائمه عليهم السلام مردود بوده و به شدت از آن نهى كرده اند.
در نظر كتاب و سنت نيز اين گونه اجتهاد اصلاً مقبول و صحيح نمى باشد.
بامطالبى كه بيان گرديد، روشن مى گردد كه بين اعاظم دانشمندان اخبارى و اصولى رضوان الله عليهم اجمعين هيچ گونه اختلافى وجودندارد. بزرگان اخبارى ازدانشمندان اماميه هيچ گونه انتقاد واختلافى با اصوليان و مجتهدان نداشته اند، زيرا ديده اند كه اختلاف آنان به فقاهت و افقهيّت بر مى گردد واين كه مجتهدان واصوليان از خود آنان فقيه تر و آگاه تر و داراى دقت نظر بيشترى هستند. بنابراين انصاف داده و در مورد مجتهدان طعن و قدحى وارد نساخته اند. به همين مناسبت است كه از بزرگان اخباريان، انتقادى در مورد بزرگانى از اصوليان نظير شيخ طوسى، محقق اول، محقق دوم، شهيد اول، شهيد دوم و شيخ صدوق وارد نشده است. ۲
1.- صاحب فصول: شيخ محمد حسين اصفهانى (م ۱۲۶۰ يا ۱۲۵۴) فرزند عبدالرحيم و برادر صاحب هداية المسترشدين (شرح معالم) از دانشمندان صاحب نام شيعه واهل دقت وتحقيق بسيار بود. كتاب الفصول فى علم الاصول از آثار اوست. كتاب هاى ديگرى نيز از وى باقى مانده است. (ر. ك: تاريخ فقه و فقها ، دكتر ابوالقاسم گرجى ، ص ۲۶۲).
2.- محقق اوّل : جعفر بن حسن حلى از علماى بزرگوار شيعه در قرن هفتم، از شاگردان پدر بزرگ و پدر خود و سيد فخاربن معد موسوى و ابن زهره و برخى ديگر از اعلام شيعه است. موفق به تربيت شاگردانى نامدار چون سيد عبدالكريم بن احمد بن طاووس، علامه حلى خواهر زاده اش و برادرش شيخ على بن يوسف حلى گرديد. از مهمترين آثار او در فقه، شرايع، معارج و مختصر نافع را مى توان نام برد. وى در سال ۶۷۶ در حله از دنيا رفت و همانجا نيز دفن گرديد.ر .ك. تاريخ فقه و فقها، دكتر ابوالقاسم گرجى، ص ۲۳۰.
محقق دوم: شيخ نورالدين ابوالحسن على بن حسين عاملى كركى معروف به محقق دوم، يكى از دانشمندان بزرگ شيعه از عصر صفوى است كه در دربار آنان نفوذ كاملى داشت وتوانست تا حد زيادى مسائل حكومتى واجتماعى فقه را با استدلال بيان كند. صاحب كتاب جامع المقاصد فى شرح القواعد است كه متأسفانه ناتمام مانده است. وى به سال ۹۴۰ از دنيا رفت. ر. ك. تاريخ فقه و فقها، گرجى، ص ۲۳۳.
شهيد اول: محمد بن مكى دمشقى عاملى يكى از بزرگان ودانشمندان شيعه اماميه كه شاگردى فخرا المحققين پسر علامه حلى و بسيارى اعلام ديگر را نمود. وى در تمامى علوم متداول اسلامى دست داشت و صاحب آثار فراوانى مى باشد. در ميان اماميه نخستين كسى است كه شهيد نام گرفته است .بااين كه بيش از پنجاه و دو سال زندگى نكرد، ولى تأليفات بسيارى دارد. از جمله آثار او مى توان به اللمعه الدمشقيه، الدروس الشرعيه فى الفقه الاماميه، القواعد الكليه، الالفيه فى الصلوة والذكرى اشاره كرد. وى در سال ۷۸۶ ق به شهادت رسيد .پسر وى حسن بن محمد عاملى از عالمان مشهور شيعه است كه كتاب معالم از اوست. واين كتاب تاكنون از كتاب هاى درسى حوزه هاى علميه شيعه مى باشد. ر.ك. تاريخ فقه و فقها، گرجى، ص ۲۳۱.
شهيد ثانى: زين الدين بن على عاملى از فقهاى بزرگ و متبحّر اماميه است كه در سخت ترين شرايط توانسته است تأليفات علمى بسيارى از خود به يادگار گذارد. از مهمترين آثار وى الروضه البهيه فى شرح اللمعه الدمشقيه ، مسالك الافهام ، تمهيد القواعد و بسيارى كتابهاى ديگر كه متأسفانه مفقود گرديده اند. وى در سال ۹۶۵ بعداز دستگيرى در مكه به اسلامبول منتقل شد و در زمان سلطان سليمان به شهادت رسيد. ر. ك: تاريخ فقه وفقها ، ص ۲۳۳ به بعد.
شيخ صدوق: محمد بن على بن بابوبه قمى از فقها و محدثان بزرگ عصر غيبت صغراى امام عصر عليه السلام ،كه به دعاى ايشان متولد گشت واستاد شيخ مفيد است .حدود سيصد تأليف دارد و كتاب من لايحضره الفقيه - يكى از كتب اربعه شيعه - از آنِ اوست. از ديگر كتاب هاى وى التوحيد، عيون اخبار الرضا عليه السلام و معانى الاخبار مى باشد. وى به سال ۳۸۱ از دنيا رفت. ر. ك: تاريخ فقه و فقها، ص ۱۳۴ تا ۱۴۰.
معروف آن است كه شيخ صدوق از عالمان اخبارى اوائل بوده اند و سيره نويسان و علماى تراجم، اين بزرگوار را در صدر علماى اخبارى - به معناى عام خود ونه معناى خاص آن كه از زمان ملا محمد امين استر آبادى (م ۱۰۳۶) يعنى قرن يازدهم ايجاد گرديد و تا دو قرن ادامه يافت و به نام اخبارى گرى معروف است - مى دانند. ولى مرحوم آية الله ميرزا مهدى اصفهانى اعتقاد دارند كه شيخ صدوق از علمايى كه صرفا نقل حديث كرده باشند نيستند ، بلكه روش خاص و ويژه اى داشته اند كه ميانه علماى اخبارى اوائل و علماى اصولى است .تبيين اين مهم در قسمت دوم اين مقال خواهد بود. انشاءالله.
