انسان

موضوع انسان شناسى ، يكى از اصلى ترين مسائل اسلامى است كه در قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام از زاويه هاى مختلف ، مورد توجّه قرار گرفته است . در واقع ، آنچه در نصوص اسلامى (متون قرآن و حديث) در باره عقيده ، اخلاق و عمل آمده ، به گونه اى مرتبط با موضوع انسان شناسى است ؛ ولى همه اين مباحث ، تحت عنون «انسان» ، قابل طرح نيست .
متون مطرح شده در اين بخش (مدخل «انسان») ، اصلى ترين مباحث انسان شناسى را از نگاه قرآن و احاديث اسلامى در خود دارند . اكنون پيش از پرداختن به متن آيات و احاديث ، توضيح كوتاهى در باره آنها ارائه مى گردد :

انسان ، از نگاه قرآن كريم ، موجودى است مركّب از جسم ـ كه ريشه در خاك دارد ـ و روح ـ كه مبدأ آن ، امر الهى است ـ .
در احاديث اهل بيت عليهم السلام ، گاه انسان به تركيبى از عقل و صورت ، و گاه به تركيبى از عقل و شهوت ، و گاه به تركيبى از عالم بالا و پايين ، تفسير شده كه اين تعاريف نيز در واقع ، تعابير ديگرى از تفسير انسان به جسم و روح الهى است .
همچنين در برخى از احاديث ، انسان به موجودى كه ميان خدا و شيطان در حركت است ، تفسير شده كه گاه به سوى خدا مى رود و گاه به طرف شيطان ، تا اين كه در نهايت ، در زمره دوستان خدا و يا در شمارِ دشمنان او قرار گيرد .
در برخى ديگر از احاديث ، انسان به شاهين ترازو تشبيه شده كه گاه به وسيله جهل (نادانى و ناآگاهى) ، به سوى سقوط و نابودى و گاه به وسيله علم و معرفت ، به سوى كمال ، گرايش پيدا مى كند .
گفتنى است كه همه اين تعاريف ، در واقع ، تفسير اجمالى انسان و دورنمايى از حقيقت اين موجود پيچيده است ، نه تعريف تفصيلى آن .

آيات و احاديثى را كه بر اهمّيت و ارزش ممتاز انسان در جهان آفرينش ، دلالت دارند ، مى توان به شش دسته تقسيم كرد :
الف ـ روشن ترين آيه اى كه بر اهمّيت آفرينش انسان دلالت دارد ، آيه اى است كه در آن ، خداوند ، در پىِ آفرينش اين موجود پيچيده ، بدين گونه از خود ، ستايش مى نمايد :
«فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ .مؤمنون : آيه ۱۴ .
خجسته است خداوند ، كه بهترين آفريننده است».
گفتنى است كه خداوند متعال ، در قرآن ، تنها يك بار از خود با توصيف «بهترين آفريننده» ستايش كرده و آن هم هنگام آفرينش انسان است .
ب ـ آيات و احاديثى كه بر كرامت انسان و برترى او بر ساير آفريده ها دلالت دارند .الأعلى (۸۷) : ۱۵ .
ج ـ آيات و احاديثى كه تصريح مى كنند كه آنچه در زمين است ، بلكه همه جهان ، براى انسان ، آفريده شده است .في المصدر : قلت .
د ـ آيات و احاديثى كه دلالت دارند كه خداوند متعال ، همه آنچه را در آسمان ها و زمين است ، مسخّر انسان كرده است .ر . ك : ص ۸۵ (انسان / فصل سوم : برترى هاى انسان / گراميداشت الهى) .ه ـ آيات و احاديثى كه ويژگى هاى مثبت انسان را بيان كرده اند .ر . ك : ص ۹۱ (انسان / فصل سوم : برترى هاى انسان / آفرينش آنچه در زمين است، براى انسان) .
و ـ آيات و احاديثى كه به موقعيت «انسان كامل» نظر دارند و اين كه انسان در سير تكاملى خود ، مى تواند به نقطه اى برسد كه مظهر اسما و صفات الهى گردد و بدين سان ، خليفه خدا ، مسجود فرشتگان و امامِ ملكوتيان شود .الكافي ، ج ۲ ، ص ۴۹۴ ، ح ۱۸ .

مقتضاى تأمّل در شمارى از آيات قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام ، اين است كه انسان ، پيش از وجود دنيوى ، در نشئه اى ديگر ، از نوعى «وجود» برخوردار بوده است . از اين رو در تفسير اين سخن خداوند متعال :«هَلْ أَتَى عَلَى الْاءِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئا مَّذْكُورًا؛انسان : آيه ۱ .آيا انسان را آن هنگام از روزگار [ به ياد] مى آيد كه چيزى در خور ياد نبود ؟»، از امام باقر عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد :
كانَ مَذكورا فِى العِلمِ وَ لَم يَكُن مَذكورا فِى الخَلقِ .ر . ك : ص ۳۴ ح ۱۹ .
در علم [ خدا] ، ياد شده بود ؛ ولى در ميان آفريده ها قابل ياد نبود .
اين سخن ، نشان مى دهد كه انسان ، پيش از وجود خارجى ، در علم خداوند ، موجود و به صورت وجود علمى ، براى خداى متعال ، معلوم بوده و در پى اراده او از عالَم علم به عالَم عين ، منتقل شده و وجود خارجى يافته است .
همچنين آيات ميثاقاعراف : آيه ۱۲۷ ، يس : آيه ۶۰ .بر وجود انسان قبل از نشئه دنيا دلالت دارند ؛ بلكه آيه«وَ إِن مِّن شَىْ ءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛حجر : آيه ۲۱ .هيچ چيزى نيست ، مگر اين كهمخازن آن ، در نزد ماست و فقط آن را به اندازه ، فرو مى فرستيم»، بدين معنا اشاره دارد كه همه موجودات دنيوى ، پيش از نشئه دنيا از نوعى وجود ، برخوردار بوده اند .

پيش از اين در تعريف انسان ، اشاره كرديم كه انسان ، موجودى است دو بُعدى و مركّب از جسم و روح الهى ، يا تركيبى است از عقل و صورت ، يا عقل و شهوت ، و يا عالم بالا و عالم پايين .
جسم ، صورت ، شهوت و عالَم پايين ، به بُعد مُلكى (مادّى) انسان ، و روح الهى ، عقل و عالم بالا ، به جنبه ملكوتىِ (غير مادّى) او اشاره دارند .
آيات و احاديثى كه به آفرينش بُعد مُلكى انسان اشاره دارند ، به چهار دسته تقسيم مى شوند :
دسته اوّل ، آيات و احاديثى كه به بيان آفرينش انسان از خاك پرداخته اند ؛بحار الأنوار ، ج ۱۰۴ ، ص ۲۹ ـ ۳۰ .
دسته دوم ، آيات و احاديثى كه به آفرينش انسان از آب ، اشاره دارند ؛. ر . ك : ص ۶۱ (انسان / فصل دوم / آفرينش انسان از خاك) .
دسته سوم ، آيات و احاديثى كه مرحله پيشرفته (نطفه) را بيان كرده اند ؛. ر . ك : ص ۶۳ (انسان / فصل دوم / آفرينش انسان از آب) .
دسته چهارم ، آيات و احاديثى كه به مراحل تكاملىِ جنبه ملكى انسان از خاك تا وصول به بُعد ملكوتى اشاره كرده اند .. ر . ك : ص ۶۵ (انسان / فصل دوم / آفرينش انسان از نطفه) .

قرآن كريم ، در باره آفرينش ملكوتى انسان در مورد آدم عليه السلام پس از ذكر «تسويه» ـ كهناظر به بُعد مُلكى اوست ـ ، تعبير«نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى»حجر : آيه ۱۵ و ۲۹ ، ص : آيه ۳۸ و ۷۲ .به كار مى برد و در باره نسل وى ، پس از بيان مراحل آفرينش مُلكى (نطفه ، عَلَقه ، مضغه و ...) ، لحن خود را از خلق به انشا تغيير داده و مرحله جديدى را كه با مراحل پيشين ، متفاوت است ، يادآور مى شود ؛ مرحله اى كه در آن ، سخن از حيات ، علم و قدرت انسان است .
مراحل پيشين هر چند در اوصاف ، ويژگى ها ، رنگ ، طعم و شكل با يكديگر متفاوت بوده اند ، امّا همجنس يكديگر به شمار مى رفته اند ، در حالى كه اين مرحله ، همجنس مراحل پيشين به شمار نمى آيد . خداوند ، در اين مرحله چيزى را به انسان عطا كرده كه در مراحل پيشين عطا نكرده بود .دائرة المعارف قرآن كريم : ج ۴ ص ۴۸۸ .

بر پايه حكمت آفريدگار ، آفرينش انسان ، بلكه همه آفريده ها ، عبث و بيهوده نيست . همچنين مقتضاى غناى ذاتى خداوند متعال ، اين است كه آفرينش انسان و موجودات ، سودى براى او ندارد . حكمت هايى كه براى آفرينش در قرآن و احاديث اسلامى آمده ، عبارت اند از : به كار گيرى انديشه و شناخت خدا ، آزمايشِ انسان ، عبادت خداوند متعال ، رحمت الهى و بازگشت به سوى خدا . توضيح اين حكمت ها ضمن تحليلى خواهد آمد .

انسان ، به دليل اين كه موجودى دو بُعدى (مُلكى و ملكوتى) است ، داراى ويژگى هاى مثبت و منفى است .
شمارى از ويژگى هاى مثبت انسان ، عبارت اند از : خلقت و سرشتِ نيكو ،اراده و آزادى ، انديشه ، بيان ، حيا ، استعداد تعليم و تربيت ، استعداد پذيرش امانت و تكليف الهى ، استعداد تلقّى وحى و الهام از جانب خداوند متعال .
گفتنى است كه انسان ، با بهره گيرى درست از اين ويژگى ها ، مى تواند خود را به قلّه كمالات انسانى برساند ؛ اما اگر از اين امكانات بالقوّه خدادادى بهره نگرفت ، خصلت هاى منفى موجود در بُعد مُلكى او ، بر وى غلبه خواهند كرد و در نتيجه ، او به اسفلِ سافلين. اسفل سافلين ، پايين ترين مرتبه پستى و اشاره به آيه پنجم از سوره تين است .سقوط خواهد كرد . اين خصلت ها عبارت اند از : جهل ، شتاب ، ناسپاسى ، سركشى ، فراموشكارى ، غرور ، ستمگرى ، آزمندى ، بخل ، بى تابى ، حسد و ... .

اصلى ترين عوامل صعود به قلّه كمالات انسانى را مى توان در به كار گيرى عقل ، علم و حكمت ، ايمان به مبدأ و معاد ، بلندهمّتى ، انجام دادن كارهاى نيك و مجاهدت با تمايلات نفسانى خلاصه كرد .رجال الطوسي ، ص ۴۲۹ ، الرقم ۶ .

مهم ترين آفات شكوفايى استعدادهاى انسانى و وصول به قلّه انسانيت ، عبارت اند از : جهل ، غفلت ، پيروى از هوس و ترك عمل به دانسته هاى خود . آيات و احاديثى كه بر اين معنا دلالت دارند ، تأمّل برانگيز و سخت آموزنده اند .ر . ك : ص ۱۹۹ (انسان / فصل هشتم : آسيب هاى انسان) .

انسان ، در سير تكاملى خود ، به تناسب ميزان مجاهدت و فرمانبرى او از خداوندمتعال و نزديكى وى به ساحت قرب رُبوبى ، مظهر اسما و صفات الهى مى گردد و به تعبير ديگر ، خليفه و نماينده خداوند متعال مى شود و در اين موقعيت است كه گاه ، مسجود ملائكه مى شود و گاه ، امام آنها ، و حتّى اراده او ، به اذن خداى متعال ، در جهان هستى مؤثّر مى گردد ، و به نسبت صعودش به قلّه تكامل ، به ولايت تكوينى دست مى يابد ، چنان كه در حديث قدسى آمده :
عَبدى أطِعنى أجعَلكَ مِثلى ، أنَا حَىٌّ لا أموتُ ، أجعَلُكَ حَيّا لا تَموتُ ، أنَا غَنِىٌّ لا أفتَقِرُ أجعَلُكَ غَنِيّا لا تَفتَقِرُ ، أنَا مَهما أشَأ يَكُن ، أجعَلُكَ مَهما تَشَأ يَكُن .اختيار معرفة الرجال ، ص ۵۳۱ ، الرقم ۱۰۱۵ .
بنده من! مرا اطاعت كن تا تو را همانند خودم كنم. من ، زنده اى ناميرايم . تو را هم زنده اى ناميرا قرار مى دهم. من ، توانگرم و نيازمند نمى شوم . تو را هم توانگرى مى گردانم كه نيازمند نشوى. من هر چه بخواهم ، همان مى شود . تو را هم چنان قرار مى دهم كه آنچه بخواهى ، همان شود.
گفتنى است كه اين حديث و همچنين آنچه در مصباح الشريعة آمده كه : «العُبودِيَّةُ جَوهَرَةٌ كُنهُهَا الرُّبوبِيَّةُ ؛ عبوديت ، جوهرى است كه كُنه آن ، ربوبيت است» ،ر . ك : ص ۲۰۸ ح ۲۰۶ .در منابع حديثى معتبر وجود ندارد ؛ ولى مى توان گفت كه مضمون آنها هماهنگ با قرآن و شمارى از احاديث اسلامى است .
بارى ! جايگاه انسان كامل ، جايگاه خلافت الهى است . در اين موقعيت ، انسان كامل ، به ظاهر با ساير انسان ها تفاوتى ندارد ؛ ولى در واقع ، قابل قياس با هيچ كس نيست ، چنان كه در حديث نبوى آمده است :
لَيسَ شَى ءٌ خَيرٌ مِن ألفٍ مِثلِهِ إلَا الإِنسانُ .. مصباح الشريعة : ص ۵۳۶ .
چيزى بهتر از هزار نمونه خودش ، جز انسان، وجود ندارد .لا نَعلَمُ شَيئا خَيرا مِن ألفٍ مِثلِهِ ، إلَا الرَّجُلَ المُؤمِنَ .رجال الطوسي ، ص ۳۸۹ ، الرقم ۳۶ ، وص ۴۰۱ ، الرقم ۲۲ .
هيچ چيزى را سراغ نداريم كه بهتر از هزار نمونه خودش باشد، مگر انسان مؤمن .
ظاهرا مقصود از «مؤمن» و «انسان» در اين دو حديث ، انسان كامل و يا انسان در مسير كمال است و بر اين اساس ، كلمه «هزار» از باب مثال است ، نه اين كه شمار بيشتر از «هزار» مى تواند با انسان كامل برابرى كند .