هندسه دانشهاي حديثي
همه دانشهاي بشري به يكباره شكل نگرفتهاند، بلكه در سايه پيشرفت انديشه بشري و احساس نياز او به مسائل جديد ايجاد شدهاند. پرسشهاي جديد در هر شاخهاي گاهي سبب زايش علوم جديد شدهاند. دانشهاي وابسته به حديث نيز به اين صورت به وجود آمده و تكثير شدهاند. با صدور سخن يا انجام فعل پيامبر صلي الله عليه و آله حديث متولد شد و نقل شفاهي يا كتبي آن توسط ياران آن حضرت، آغاز تولد دانشهاي حديثي بود. با توصيه معصومان عليهم السلام نسبت به تدبر در حديث و فهم معاني آن، علم فقه الحديث به وجود آمد و پس از گذشت دهها سال از صدور حديث پيامبر صلي الله عليه و آله سؤال از كيستي و چگونگي راويان حديث موجب پيدايش دانش رجال شد. همچنين تنوع اقسام حديث و كتابها و دانشمندان حديثي موجب رويش دانش ديگري به نام مصطلح الحديث شد. دانش تاريخ حديث و منبعشناسي حديث نيز در مرتبههاي بعدي از دانشهاي نوبنياد اين عرصه بودند. امروزه در نتيجه گذشت صدها سال از تولد و رشد حديث، دانشهاي وابسته به آن، يعني رجال، فقه الحديث، مصطلح الحديث، تاريخ حديث و منبعشناسي حديث ـ كه در اخذ يا فهم حديث تأثير مستقيمي دارند ـ به ميزان فراواني توسعه يافته و داراي مسائل گوناگوني شدهاند و دانشمندان زيادي با تلاش در عرصه تأليف و پژوهش، آثار ارزشمندي به يادگار گذاشتهاند كه شناخت آنها بر جويندگان حديث و علوم وابسته به آن امري شايسته و بايسته است.
هر چند شيخ بهايي را بيشتر به معماري يا شعر يا عرفان ميشناسند و ورود او در دانشهاي وابسته به حديث براي همگان ظاهر و آشكار نيست، اما بايد گفت که او محدثي بزرگ و دانشمندي حديث شناس است كه تقريباً در همه عرصههاي حديث پژوهي دستي داشته و تخصص و خبرگياش را نمايان ساخته است.
فعاليت او در عرصه حديث، به گواه آثارش، يك تلاش دقيق و همراه با روش علمي و نظاممند است. در بسياري از شاخههاي دانش حديث، همچون فقه الحديث، رجال و مصطلحات آثاري پربار و عالمانه دارد. در هر يك از اين علوم، علاوه بر گزارش دانش پيشينيان، صاحبنظر بوده و گاهي تحليلها و استنباطهاي دقيقي از خود به يادگار گذاشته و تواضع در پذيرش سخن صواب را با شجاعت نقد و جسارت نوآوري در هم آميخته است. در برخي موارد نيز كه پيشينيان شيخ، گامهاي علمي دقيقي برداشتهاند و سخن سنجيده و مقبولي به برجاي نهادهاند و از تيغ نقد شيخ بهايي در امان مانده يا قدرت نوآوري شيخ بر آن اوج نگرفته است، جناب شيخ راوي و ناقل شايستهاي براي انتقال ديدگاههاي ايشان به نسلهاي بعد است و آثار شيخ بهايي راه قابل اطميناني براي دستيابي به آراي علمي دانشمندان پيشين شيعه و سني به حساب ميآيد.
اينك با نگاهي اجمالي به برخي از عناوين مهم علوم حديثي نقش شيخ بهايي را در آن حوزهها بررسي و آثار او را بازكاوي ميكنيم.
