فارسيان به واژههايي مانند ايمان، دين و علم مقيد شده که پر واضح است اين حديث در صورتي براي آنها فضيلت به شمار ميآيد که بدان‌ها دست يابند. علاوه بر آن، پيامبر صلي الله عليه و آله امکان آن را از ديگر اقوام نفي ننموده‌اند. در پاسخ به سؤال دوم و انگيزه صدور بايد بيان داشت که انگيزه بيان اين احاديث مي‌تواند پيشگويي‌ و خبر از آينده باشد؛ چنان که روايات بسياري از اين دست در اختيار داريم که با محقق شدن آن در آينده، باعث تقويت ايمان مسلمانان ميشده است. اين پيشگويي، به عقيده بسياري، تاکنون جامه عمل پوشيده شده است‌. احتمال ديگر، پذيرش راحتتر اسلام از سوي ايرانيان است. بر خلاف اين ديدگاه، عدهاي قصد دارند به کلي فضيلت موجود در اين احاديث را نفي کنند؛ به عنوان نمونه: محمد عزت دروزه سعي دارد تنها مطلب قابل برداشت از اين حديث را بشارت به گردن نهادن اهل فارس به اسلام معرفي کند و نه چيزي علاوه بر آن^۱ .

5. نقد متن حديث

يکي از مهمترين معايب و نواقص اين روايات اضطراب متن آنهاست. چنان که اشاره شد، از سويي متعلق فضيلت اين روايات در کلمات «ايمان، دين، علم، برّ و اسلام» در نوسان است و از سوي ديگر، در رواياتي به جاي «فارس يا فرس»، عبارتهاي «من هولاء» و «من رهط هذا» و... مشاهده ميشود. فارغ از اين دو، شأن صدور آنها نيز متفاوت بيان شده است. برخي آن را ذيل آيه 54 مائده، بعضي ديگر بعد از آيه 36 محمد و گروهي ديگر ذيل آيه سوم سوره جمعه آوردهاند. در مقام مقايسه ميان روايات، چه از نوع شيعي و چه سني آن، گونه حديثي «لو کان الايمان» بر ديگر روايتها قابل ترجيح است؛ چرا که از کثرت نقل بيشتري برخوردار است. به عنوان نمونه، در مجموع هشت بار بسامد اين روايات در چهار کتاب از کتب ششگانه اهل سنت، در هفت روايت واژه ايمان به کار رفته و تنها يک مورد به واژه دين اختصاص پيدا کرده است. جستجو در منابع حديثي ديگر و همچنين متون تفسيري و تاريخي نيز بر اين مدعا گواهي ميدهند. گونه «لو کان العلم...» حتي از ترکيب «لو کان الدين...» نيز غريبتر و با بسامد کمتري در منابع اسلامي منعکس شده است.

6. نقد سندي

محدثان از ديرباز با تداوم نقل شفاهي و براي جلوگيري از دستبرد در ميراث نبوي، به ذکر اسناد و وسايط خود روي آوردند و از آنجا که حديث يک علم نقلي است، صحت آن به موثق بودن راويان آن بستگي دارد. از طرف ديگر، اغلب احاديث و سنت پيامبر صلي الله عليه و آله متواتر نيستند تا قطعي الصدور تلقي شوند. بنا بر اين، براي تشخيص سره از ناسره روايات به بررسي سندي ـ که از آن به نقد خارجي تعبير ميشود ـ نياز داريم. چنان که اشاره شد، به دليل تفاوت سلسله سندهاي روايات اماميه و اهل سنت از يک سو و