عنوان «کتاب الخمس» در صحيح البخاري
گرچه در چاپهاي کنوني صحيح البخاري فقط عنوان باب آمده است، اما اين سؤال مطرح است كه آيا بخاري، همچون ديگر فقيهان و محدثان، کتابي ويژه خمس و با عنوان «کتاب الخمس» داشته است يا خير؟
به گفته برخي از شارحانِ صحيح البخاري پاسخ اين سؤال مثبت است؛ وي عنوان «کتاب الخمس» را در کتاب خويش گشوده و پس از آن «بابُ فرض الخمس» را باز نموده است،۱ در عمدة القاري، يکي از شروح بخاري، پس از اتمام «کتاب الجهاد» عنوان «کتاب الخمس» آمده است. بعد از آن مؤلف به توضيح عنوان ميپردازد: «أي هذا کتاب في بيان حکم الخمس»؟ سپس اشاره ميکند که در برخي نسخهها «کتاب الخمس» با «بسم الله الرحمن الرحيم» آغاز شده است.۲
از گفته ابن حجر در فتح الباري، شرح ديگري بر صحيح البخاري، بر ميآيد که در بعضي نسخ بخاري عنوان کتاب بوده است، امّا در اکثر نسخ به عنوان باب اکتفا شده است۳ ، و برخي عنوان باب را حذف و به «فرض الخمس» اکتفا کردهاند.
به هر حال، بخاري در همه مجلدات صحيح البخاري، به جز جلد ششم، ابوابي را ويژه بحث خمس قرار داده و در ابوابي ديگر به مناسبت، از اين مقوله مهمّ، احاديثي را از پيامبر صلي الله عليه و آله و سخناني از فقيهان آورده است.
اينک به ترتيب مجلّدات بخاري در دو بخش احاديث خمس را ميآوريم: نخست، ابوابي که در عنوان آنها به طور صريح واژه «خمس» ذكر شده و بخش دوم، ابوابي که در آن مسائل خمس به طور ضمني آمده، ولي در عنوان آنها لفظ «خمس» نيامده است. و در هر بخش، به تحليل و بررسي احاديث، چگونگي چينش، تناسب و برداشت بخاري ميپردازيم.۴
بخش اوّل. تصريح بخاري به بحث خمس در عناوين ابواب
باب قول الله تعالي: فأنّ لله خمسه يعني للرّسول قَسمُ ذلک، قال رسول الله صلي الله عليه و آله إنّما أنا قاسم و خازن و الله يعطي.۵
بخاري در کتاب خمس، پس از آوردن چند باب در مقوله خمس بابي را با عنوان فوق گشوده است، چنان که ملاحظه ميشود، در تفسير آيه شريفه، «لامِ» لله به کار رفته در آيه را به معنايي خاص (حقّ تقسيم خمس با پيامبر) گرفته است. وي در اين باب، پس از آوردن يک حديث مرسل در عنوان باب، چهار
1.. صحيح البخاري، ج۴، ص۴۱.
2.. عمدة القاري، ج۱۵، ص۱۶.
3.. فتح الباري، ج۶، ص۱۳۵:«قوله بسم الله الرحمن الرحيم كتاب فرض الخمس كذا وقع عند الإسماعيلي و للأكثر باب».
4.. البتّه به استثناي بابي که آيه شريفه «فأنّ لله خمسه» و برداشت بخاري در آن مطرح است، که به نظر نگارنده خوب بود بخاري يا هر محدّث، مفسّر يا فقيهي که مي‌خواهد به بحث خمس بپردازد، در آغاز براي تيمّن و تبرّک، سخن خدا را بياورد.
5.. صحيح البخاري، ج۴، ص۴۸.
