واکاوي واژه غنيمت

به لحاظ کليدي بودن اين واژه در بحث خمس، آن را به طور مختصر ريشهيابي ميکنيم.
واژه غنيمت از ريشه غنم گرفته شده است. خليل بن احمد، کهنترين فرهنگنويس زبان تازي چنين مي‌نويسد:
الغنم هو الفوز بالشئ من غير مشقةٍ؛^۱
دستيابي بدون زحمت به چيزي غنيمت است.
راغب اصفهاني چنين مينگارد:
و الغنم إصابته و الظفر به ثم استعمل في كل مظفور به من جهة العدي و غيرهم.^۲
ابن فارس که در به دست دادن ريشه واژگان عربي تخصص دارد، مينويسد:
(غنم) الغين و النون و الميم أصل صحيح واحد يدل علي إفادة شيء لم يملك من قبل ثم يختص به ما أخذ من مال المشركين بقهر و غلبة؛^۳
غنم اصل صحيحي که در به دست آوردن چيزي که پيش از اين ملک کسي نبوده است دلالت دارد.
بنا بر اين، اصل واژه به معناي به دست آوردن شئ است و ادّعا شده که به آنچه از مشرکان با غلبه گرفته ميشود، اختصاص پيدا کرده است. ولي پيداست که برخي لغتنويسان، همچون مفسّران، تحت تأثير مطالب ديگر از قبيل سياق آيات در سوره انفال و يا ادّعاي اجماع بعضي از فقيهان چنين مطلبي را گفتهاند، و گرنه، در اصل لغت همان دستيابي به چيزي را غُنم ميگويند. شاهد بر اين گفتار، سخن فخر رازي و برخي ديگر از مفسّران است که چنين گفتهاند:
الغنم: الفوز بالشيء، يقال: غنم يغنم غنما فهو غانم، و الغنيمة في الشريعة ما دخلت في أيدي المسلمين من أموال المشركين علي سبيل القهر بالخيل و الركاب»؛^۴
در اصطلاح شريعت، غنيمت به آن دسته از اموال مشرکين گفته ميشود که با قوّه قاهره و در جنگ به چنگ مسلمين افتاده باشد.
گويا دليل فخر رازي بر ادّعاي اخيرش يکي از دو مطلب، اجماع يا حقيقت شرعيه باشد که هر دو نکته محل اشکال است؛ زيرا تحقق اجماع در اين مسأله با اختلاف فراواني که وجود دارد، معلوم نيست و حقيقت شرعيه اگر ثابت بود، بين فقيهان مسلمان اختلاف نميشد؛ وجود اختلاف در معناي آن نشانگر نبود حقيقت شرعيه در واژه غنيمت است.