شمال غربي آن ادامه داشته و به درياچه خوارزم مي‌ريخته است. وجود رودخانه‌اي عظيم همراه با آبراه‌هاي فرعي و هواي معتدل در شرقي‌ترين منطقه در بلاد اسلامي، سبب شده بود كه همواره مناطق پيراموني آمويه، محل سكونت و نضج تمدن‌هاي گوناگون كردد. در آن روزگار به شهرها و ولايات آن سوي رودِ جيحون (يا آمويه)، ماوراءالنهر مي‌گفتند.
بلاذري^۱ ، بنابر گزارش معجم البلدان، خراسان قديم را بر چهار ناحيه تقسيم كرده بود كه عبارت بودند از: ايران شهر، مروشاهجان، غرب نهر و ماوراءالنهر.^۲ اين محدوده در حال حاضر شامل خراسانِ فعلي و سه جمهوري تركمنستان، تاجيكستان و ازبكستان و نيز بخشي از پاكستان و قسمت قابل توجهي از افغانستان است.
ماوراءالنهر در قرن اول، پس از آن که رنگ و بوي اسلامي به خود گرفت، به تدريج عالمان و راويان حديث را به خود ديد. روند مهاجرت عرب‌زبانان و رزمندگان مسلمان كه براي فتح و يا حفاظت از محدوده شرقي بلاد اسلامي به اين مناطق سفر مي‌كردند گسترش مي‌يافت و سال‌ها ادامه داشت. در ميان اين مسافران عرب‌زبان گروه‌هايي از محدثان نيز حضور داشتند. برخي از ايشان در لباس يك رزمنده براي خدمت به حكومت اسلامي به خراسان آمده بودند؛ به عنوان نمونه، قثم بن عباس بن عبدالمطلب پسر عموي پيامبر خدا، ‌از سرشناسان صحابه^۳ و همچنين از اصحاب، راويان و كارگزاران امام علي عليه السلام است^۴ كه به عنوان فرمانده به سمرقند سفر و تا پايان عمر در اين شهر زندگي كرد. وي را مي‌توان نخستين راوي حديث در ماوارءالنهر دانست.

تقسيمات جغرافيايي

ماوراءالنهر در دوران گذشته و عصر خراسان بزرگ؛ داراي هفت منطقه يا به تعبير امروزي هفت استان بوده است. هر كدام از اين استان‌ها، شهرها و آبادي‌‌هاي متعددي را در خود جا داده بودند. گذشته از روستاهاي فراوان اين منطقه كه عموماً حاصلخيز و سر سبز بوده است؛ شهرهاي مهم آن در پژوهش حاضر بررسي گرديد تا چنانچه راويان و يا فعاليت‌هاي حديثي در آنها شكل گرفته باشد مورد مطالعه قرار گيرند. بر اساس آخرين پژوهشي كه در تقسيم‌بندي خراسان قديم انجام شده، ماوراءالنهر داراي هشت ولايت بوده است. اين ولايات عبارت بوده‌اند از: اُسرُوَشَنَه،^۵ بخارا، صُغد (ولايت صغد خود داراي