گذشته از اين سه نفر، روايات عباس بن عبدالله بخاري (كه شيخ صدوق با سه واسطه از وي روايت كرده است)۱ نيز تا حدودي رنگ و بوي غلو دارد.
ه) ارتباط حوزه حديثي ماوراءالنهر با ديگر حوزه‌هاي حديثي
محدثان ماوراءالنهر در دورترين نقاط شرق بلاد اسلامي زندگي مي‌كردند. طبيعي است كه ارتباط آنان با ديگر مراكز حديثي شيعه به كندي و به ندرت انجام مي‌گرفت؛ چه اين كه فاصله مكاني سمرقند ـ مركز حديث ماوراءالنهر ـ تا قم بيش از هزار كيلومتر و تا بغداد حدوداً بيش از دو هزار كيلومتر بوده است. طي كردن اين مسافت‌ها با وسايل مسافرتي آن روزگار، بسيار دشوار مي‌نماياند.
محدثان ماوراءالنهر براي سفر به قم و بغداد انگيزه تحصيلي داشته‌اند، ولي بعيد به نظر مي‌رسد كه عالمان بغداد و قم چندان علاقه‌اي براي سفر علمي به ماوراءالنهر داشته باشند؛ چه اين كه آنان در مركز علوم بوده و بي‌ترديد، دسترسي محدثان قم، كوفه و بغداد به محدثان برجسته و راويان پيشين و كتاب‌هاي اوليه به مراتب بيش از ماوراءالنهر بوده است؛ چراكه بيشتر راويان شيعه در كوفه، قم و بغداد مي‌زيستند و اين مراكز داراي كتابخانه‌هاي مجهزي بوده‌اند.
از سوي ديگر، در سده‌هاي سوم تا چهارم در ماوراءالنهر محدثان بسياري حضور داشته‌اند. از آنجا كه به طور طبيعي مراكز حديثي با يكديگر ارتباطاتي داشته‌اند، ماوراءالنهر چگونه ارتباط خود را با مدارس حديثي ديگر حفظ كرده است؟
فرض نخست، آن است كه برخي از محدثان اين سامان به قم يا بغداد رفته و ادامه تحصيل داده باشند. فرض ديگر مهاجرت برخي از عالمان ديگر مراكز و سكونت ايشان در ماوراءالنهر است و فرض آخر اينكه گروهي از عالمان شيعي كوفه، قم و بغداد براي استفاده از عالمان اين سامان رنج سفر كشيده و به اين خط سفر كنند. اكنون اين فرضيان را در صفحات تاريخ حديث بررسي مي‌كنيم:
الف) سفر تحصيلي حديث‌پژوهان ماوراءالنهر به مراكز حديثي
اول. سفر به مدينه: در سده دوم هجري، حديث‌پژوهان ماوراءالنهر بيشتر سني بوده‌اند. گفتني است كه در اين دوران تنها مراكز حديثي شيعه، در مدينه و كوفه داير بوده است. از ميان راويان اين خطه سه نفر شاگرد امام صادق عليه السلام بوده كه براي كسب علم راهي مدينه شده بودند.
اين افراد عبارت‌اند از: أبو حذيفة إسحاق بن بشر كاهلي خراساني (م 206ق)،۲ أبو عبدالله محمد بن فضل بن عطية بن عمر بن خالد خراساني (م 180 ق)، مروزي الأصل، بخاري،۳ أبو خالد يزيد بن هارون بن زاذان بن ثابت واسطي (م 206 يا 208 ق)،۴ هر سه راوي و شاگرد امام صادق عليه السلام در مدينه بوده‌اند و دو نفر اول به خراسان بازگشته و تا پايان عمر در ماوراءالنهر ماندگار شده‌اند.
1.. علل الشرائع، ج۱، ص۵، ح۱؛ عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج۲، ص۲۳۶ ـ ۲۳۹، ۲۲.
2.. رجال الطوسي، ص۱۶۲، ش ۱۷۱؛ رجال النجاشي، ص۷۲، ش ۱۸۳۳.
3.. رجال الطوسي، ص۲۹۷.
4.. الفائق في رواة و أصحاب الإمام الصادق عليه السلام ، ج۳، ص۴۵۳، ش ۳۶۸۸.
