در زمان قراخانيان نيز اوضاع شيعه مساعد بود. برخي از مستشرقان (پريستاك و مادلونگ) بر اين باورند نفوذ تشيع اين مناطق فراتر از ماوراء النهر بوده است و حداقل در ميان يكي از شاخه‌هاي قراخانيان، امام علي عليه السلام و علويان مورد احترام بودند. آنان تكرار نام‌هاي علي، حسن و حسين در ميان قراخانيان را نشانة علي دوستي آنان شمرده‌اند.۱
از سوي ديگر، درگيري‌هاي نظامي گسترده از ميانه سده چهارم به بعد ـ كه سبب افول حكومت ساماني شد ـ و همچنين تلاش‌هاي نظامي قراخانيان و تحركات سبكتگين، و جنگ‌هاي داخلي اين سه حكومت۲ همگي در مهاجرت دانشيان شيعه از اين مناطق به مغرب زمين و ديگر نواحي بلاد اسلامي موثر بوده است.
جدول پراكندگي جغرافيايي محدثان و مؤلفان شيعي در آسياي ميانه كهن
|
سده‌هاي هجري
|
تعداد محدثان
|
تعداد نويسندگان
|
تعداد كتاب‌ها و آثار
|
توضيح
|
|
سده اول هجري
|
۵ نفر؛
بخارا ۴ نفر
سمرقند ۱ نفر
|
ـ
|
ـ
|
ـ
|
|
سده دوم هجري
|
۹ نفر؛
بخارا ۷ نفر
فرغانه ۱ نفر
نسف ۱ نفر
|
۲ مؤلف
|
۷ اثر
|
ـ
|
|
سده سوم هجري
|
۳۲ نفر؛
سمرقند و كش ۲۳ نفر
ديگر شهرها ۹ نفر
|
۵ مؤلف
|
۶ اثر
|
دو نفر از مؤلفين كثير التأليف هستند، ولي از اسامي و تعداد ايشان اطلاعي در دست نيست.
|
|
سده چهارم هجري
|
۶۵ نفر؛
سمرقند و كش ۱۹ نفر
بخارا ۲۱ نفر
فرغانه ۱۰ نفر
بقيه شهرها ۱۵ نفر
|
۹ مؤلف
|
بيش از ۴۳۰ اثر
|
در اين سده ده‌ها جلسات حديث برپا شد و يكي از محدثان اين دوره (حيدر بن محمد سمرقندي) راوي ۱۰۰۰ اصل و كتاب و شيعي در سمرقند بوده است.
شيخ صدوق نيز در همين دوره در ايلاقكتاب من لا يحضره الفقيهرا نگاشت و ۲۵۰ كتاب خود را در اين منطقه اجازه روايت داد.
|
|
سده پنجم هجري
|
۱۲ نفر؛
بخارا ۵ نفر
سمرقند ۲ نفر
نَسف ۵ نفر
|
۵ مؤلف
|
بيش از ۱۳۰ اثر
|
ـ
|
|
جمع
|
۱۲۳ نفر
|
۲۱ مؤلف
|
۵۷۳ اثر
|
|
1.. مكتب‌ها و فرقه‌ها، ص۴۱.
2.. ر.ک: فرهنگ و تمدن اسلامي در ماوراء النهر، ص۱۱۵ ـ ۱۷۰.
