اين پژوهش بر آن است كه تاريخ حديث شيعه را در محدوده پنج قرن نخست هجري در منطقه ماوراءالنهر بررسي كند. براي اين منظور مواردي كه به بررسي تاريخي حدث ـ كه همان دستيابي به فراز و نشيب‌هاي حديثي در اين منطقه است ـ را مورد مطالعه قرار داده و در شاخصه‌هاي اساسي تاريخ حدث جداگانه بيان خواهد شد. اين شاخصه‌ها عبارت‌اند از: تعداد راويان، جلسات حديثي، كتاب‌هاي حديثي و موضوعات آنها، ارتباط با ديگر حوزه‌هاي حديثي و نحوه تعامل حديثي با اهل سنت منطقه.
از آنجا كه منطقه خراسان در شرق بلاد اسلامي بسيار وسيع بوده و در دوره‌هاي مختلف نيز حكومت‌ها و انديشه‌هاي گوناگون به خود ديده است در نحوه بررسي اين شاخص‌ها عناصر زمان و محدوده جغرافيايي مورد توجه قرار گرفته است.
الف) تعداد محدثان ماوراءالنهر
راويان متعددي در پنج قرن نخست هجري در ماوراءالنهر براي حديث شيعه سودمند بوده‌اند و با نشر روايات اهل بيت در آن سامان پاسداري از مكتب اهل بيت را رسالت اصلي خود مي‌دانستند. اكثريت قريب به اتفاق ايشان از محدثان شيعي بوده‌اند هر چند در ميان ايشان راويان سني كه انصاف را رعايت مي‌كردند و فضايل اهل بيت را منتشر مي‌ساختند هم ديده مي‌شود. دانشيان شيعي با اعتماد به محدثان عالي مقام آن ديار برگ‌هايي درخشان را در تاريخ حديث شيعه در دورترين بلاد اسلامي ورق زدند. از پژوهشي كه در متون روايي و رجالي شيعه و سني انجام شد، اسامي و نوع تلاش‌هاي حديثي 123 راوي حديث شيعه تا سده پنجم در اين منطقه كشف شد.۱ در نوشتار پيش رو ضمن بر نمودن حضور راويان در جغرافياي زمان و مكان، خواننده در مي‌يابد كه شكوفايي تاريخ حديث در اين محدوده بيشتردر قرن چهارم و در رتبه بعد قرن سوم بوده است. همچنين بيشترين محدثان شيعه در شهرهاي بخارا و سمرقند سكني گزيده بودند. دقت در گزارش زير مي‌تواند مبناي تحليل‌هايي دراز دامن باشد.
سده اول هجري
مجموع راويان سده نخست هجري در ماوراءالنهر، 5 نفر هستند كه به تفكيك شهرهايشان عبارت‌اند از:
بخارا: 4 نفر راوي در سده اول با عنوان بخاري در كتب رجال ثبت شده‌اند كه احتمالاً تصحيف در نسبت رخ داده و آنها النجاري بوده باشند، نه البخاري.۲
1.. تفصيل اسامي اين محدثان به همراه معرفي زندگي‌نامه حديثي ايشان در كتاب تاريخ حديث ماوراءالنهر و بلخ به صورت مستقل به زودي منتشر خواهد شد.
2.. چه اين كه بخارا در روزگار پيامبر خدا هنوز فتح نشده بود. همچنين نجاري به افرادي مي‌گفتند كه يكي از اين سه حالت را دارا بوده‌اند:
الف) منسوب به تيره‌اي از قبيله خزرج؛
ب) منسوب به محله‌اي در كوفه كه بنو نجار در آنجا ساكن بوده‌اند؛
ج) منسوب به مذهب گروهي از معتزله كه به آنها نجاريه گفته مي‌شود؛
به نظر مي‌رسد اين افراد منسوبان به قبيله خزرج بوده باشند.
