الف) جلسات مشايخ صدوق: شيخ صدوق در اين شهر در جلسات حديثي اين راويان شركت كرده است: تميم بن عبدالله بن تميم قرشي،۱ شيخ أبو أحمد محمد بن جعفر بندار شافعي فرغاني،۲ شيخ إسماعيل بن منصور بن أحمد قصارو شيخ أبو محمد محمد بن أبي عبدالله شافعي، محمد بن عبدالله بن محمد بن طيفور دامغاني (أبو جعفر).۳
برخي از اين جلسات در حومه و يا شهرهاي توابع فرغانه بر پا مي‌شده به عنوان نمونه محمد بن جعفر بندار فقيه و ساكن اخسيكث بوده۴ و سماع حديث صدوق نيز در اخسيكث بوده است.
ب) ابونصر منصور بن محمد حربي، محدث، فاضل، قاضي و حاكم دعاوي در فرغانه بوده است. وي شاگرد ابن عقدة (م 333 ق) است و در كوفه از او حديث شنيده است.۵ از آنجا كه وي كتاب روايي در فضايل امام علي نگاشته و در همان دوران (12 جمادي الاولي سال 372 ق)۶ ؛ در فرغانه۷ استنساخ شده است، احتمال برپايي جلسات تدريس كتاب توسط وي بسيار زياد است؛ چه اينكه شيوه قدما بيشتر چنين بوده است.
* * *
در پژوهش انجام شده روشن شد كه بيشترين جلسات حديثي در سده چهارم و در منطقه سمرقند و كش بوده است. هر چند در سده سوم نيز در گوشه و كنار ماوراءالنهر جلسات برپا بوده است. آنچه روشن است در سده پنجم خبري از جلسات حديثي نيست. تنها در بخارا ـ بسيار محدود ـ جلساتي برپا بوده كه در شيعي بودن اساتيد آن نيز ترديد وجود دارد.
ج) كتاب‌هاي حديثي ماوراءالنهر
محدثان و راويان شيعي در محدوده ماوراءالنهر كتاب‌هاي متعددي نگاشته‌اند شمار آثاري كه در اين منطقه نگاشته شده نسبت به مراكز حديثي قم، بغداد و كوفه بسيار كمتر است. اندك بودن اين نگارش‌ها به دلايلي چون اندك بودن شيعه و عالمان آنها در اين منطقه و همچنين دوري از مراكز علم بوده است. مجاورت با مراكز حديث عامه (بخارا و نيشابور) و چه بسا مساله تقيه نيز در كاستي نويسندگان بي‌اثر نبوده باشد.
در يك گزارش گذرا مي‌توان گفت كه در سده دوم هجري در اين منطقه هيچ اثر روايي از عالمان شيعي تدوين نشده است. تنها دو تن از شاگردان امام صادق كه در بخارا و يا اصالتاً بخارايي بوده‌اند
1.. همان.
2.. التوحيد، ص۳۵۳.
3.. الخصال، ص۲۸، ۵۱، ۳۴۵.
4.. علل الشرايع، ج۱، ص۶۳، ح۲.
5.. الخصال، ص۱۷۷، ح۲۳۶.
6.. اليقين، ص۱۷۰ ـ ۱۷۲.
7.. همان، ص۱۷۰.
