ب) سفر حديث‌پژوهان مراكز حديثي به ماوراءالنهر
مهاجرت و سكونت
1. ابوعبدالله حسين بن إشكيب: او اصاتاً قمي و از أصحاب امام هادي و امام عسكري عليهما السلام است.۱ دانشمندي بلند آوازه و مؤلفي سترگ بوده۲ و از قم مهارجت كرده و در محدوده كش و سمرقند ساكن شده است. از اين‌رو، وي را از اساتيد و راويان بزرگ حديث در خراسان شمرده‌اند. محمد بن مسعود عياشي۳ و محمد بن وارث افتخار شاگردي او را دارند و از وي بسيار حديث نقل كرده‌اند.۴
2. شيخ نجم الدين أبو سعيد محمد بن حسن بن محمد بن أحمد بن علي بن الصلت قمي از دانشمندان معاصر شيخ صدوق در بخارا بوده است. او اصالتاً قمي بوده، ولي به بخارا مهارجت و در آن ديار ساكن مي‌شود. صدوق او را اين‌گونه توصيف مي‌كند:
... استادي قمي است از اهل فضل و علم و خرد. من مدت‌ها بود كه آرزومند ملاقات او و مشتاق زيارتش بودم؛ چه اين كه او فردي متدين و استوار انديشه و درست‌منش بود... پدرم شاگرد جد او محمد بن أحمد بن علي بن الصلت ـ قدس الله روحه ـ بود و علم و عمل و زهد و فضل و عبادت او را مي‌ستود. و أحمد بن محمد بن عيسي ـ با آن فضل و جلالتش از أبوطالب عبدالله بن صلت قمي ـ رضي الله عنه ـ روايت مي‌كرد... و آن‌گاه، خداوند توفيق ملاقات اين شيخ [شيخ نجم الدين أبو سعيد محمد بن حسن] را ـ كه از اين خاندان جليل است ـ به من عنايت كرد. خدا را به خاطر اين نعمت شكر گزاردم.۵
صدوق پس از زيارت امام رضا در نيشابور اقامت مي‌گزيند و شيخ نجم الدين براي ملاقات او به آنجا مي‌آيد.۶
3. أبو محمد جعفر بن علي بن أحمد قمي ايلاقي، از فقهاي قمي ساكن ايلاق است. او دانشمندي ثقه۷ و از مشايخ اجازه۸ به شمار مي‌رفت. شيخ طوسي او را معروف به ابن رازي دانسته و در شمار راويان با واسطه از معصومان آورده است.۹ جعفر بن علي قمي ايلاقي استاد حديث شيخ صدوق۱۰ و از نويسندگان بزرگ ري و قم بوده است.۱۱
1.. رجال الطوسي، ص۳۹۸ و ص۴۲۰ و.
2.. رجال النجاشي، ص۴۴ ـ ۴۵.
3.. ر.ك: اختيار معرفة الرجال، ج۱، ص۷۵ ـ ۹۸ و ۲۰۲ ـ ۲۰۳ و ۳۳۶ و ۴۰۰؛ و ج۲، ص۴۳۰ ـ ۴۳۴.
4.. كمال الدين و تمام النعمة، ص۲ ـ ۳.
5.. همان.
6.. رجال ابن داود، ص۸۶، ش ۳۱۲.
7.. مستدركات علم رجال الحديث، ج۲، ص۱۷۲.
8.. رجال الطوسي، ص۴۱۸، ش ۶۰۳۶.
9.. التوحيد، ص۴۱۷ ـ ۴۱۸.
10.. أعيان الشيعة، ج۴، ص۸۲ ـ ۸۳.
