دو: روشن است که با استفاده از اين روش نميتوانيم تمام منابع احاديث اثناعشر را شناسايي نماييم. ما نيز در اين نوشتار به دنبال معرفي تمام منابع نيستيم، بلکه در صدديم کتابهاي ديگري به منابع احاديث مذکور در اين دوره بيافزاييم. بنا بر اين، ممکن است منابع ديگري هم وجود داشته باشد.
سه: براي دستيابي به منابع قديمي احاديث اثناعشر اسناد سه کتاب الکافي، الغيبة نعماني و الغيبة طوسي مورد بررسي قرار گرفته است.
لازم به ذکر است که کليني در ابواب التاريخ کتاب الحجّة، تحت عنوان «فيما جاء في الإثني عشر و النصّ عليهم»، بيست روايت ۱ و نعماني نيز در کتاب الغيبة، در باب چهارم، تحت عنوان «ما روي في أنّ الأئمّة اثناعشر و أنّهم من اللّه و باختياره» سي روايت ۲ و شيخ طوسي هم در کتاب الغيبة چهارده روايت از احاديث اثناعشر را آوردهاند ۳ .
پس از ياد آوري نکات، بايد به سراغ قراين موجود در اسناد روايات برويم. قرايني که در اسانيد احاديث اثناعشر به کار ميآيند، عبارتاند از:
1. مؤلف يا راوي روايت، به صراحت منبع روايت را معرفي نمايد؛ مثلاً نعماني در سند ششم از احاديث اثناعشر ميگويد:
وأخبرنا أحمد بن محمد بن سعيد بن عقدة الکوفي، قال: حدثنا يحيي بن زکريا بن شيبان من کتابه سنة ثلاث و سبعين و مائتين ... ۴ .
از اين سند معلوم ميشود که اين روايت در کتاب زکريا بن شيبان بوده و در سال 273 هجري براي نعماني نقل شده است.
2. راوي، روايات فراواني از مروي عنه نقل کرده باشد. در بررسي روش تدريس حديث در قرن دوم و سوم هجري گفته شد که روش نقل روايت يا تحمل حديث در اين دوره به صورت کتبي بوده است. حال اگر در اسناد روايات مشاهده کنيم که راوي، روايات فرواني از استادش نقل مينمايد، ميتوانيم نتيجهگيري کنيم که نقل روايات از کتاب حديثي استاد صورت گرفته است؛ بويژه آن که راوي، در طريق اسناد کتابهاي استاد قرار گرفته، و بالاتر اين که موضوع کتابهاي شيخ و استاد راوي با مضمون روايت همخواني داشته باشد ۵ .
3. روش برخي از محدثين، مانند شيخ طوسي، سند را از صاحب کتاب شروع ميکردند و طريقشان را به آن کتاب در مشيخه يا فهرست و يا در معدود روايات همان کتاب وا ميگذاردند. به اين روش در اصطلاح، تعليق و شبه تعليق (اضمار و کلمه بهذا الاسناد) ميگويند. قرينه سوم، دستيابي به منابع پيشين تعليق و شبه تعليق است. در اسناد تعليقي راوياي که سند با او شروع ميشود، صاحب کتاب است ۶ .
1.. الکافي، ج ۱ ص ۵۲۵، ح ۱ و ص ۵۳۵، ح ۲۰ .
2.. ر.ک: الغيبة للنعماني، ص ۵۷، ح ۱ و ص ۹۹، ح ۳۰ .
3.. ر.ک: الغيبة للطوسي، ص ۱۳۷، ح ۱۰۱ ـ و ص ۱۵۵، ح ۱۱۴.
4.. الغيبة للنعماني، ص ۷۲، ح ۶.
5.. تمام منابع روايات الکافي از اين طريق استخراج شدهاند.
6.. منابع روايات الغيبة طوسي از اين طريق شناسايي شده است.