تصحيف در لغت، تغيير لفظ است؛ به نحوي که در معنا و مراد آن تغيير ايجاد شود۱ و در اصطلاح محدثين، خطاي غير عمدي ناشي از تغيير تعريف شده است.۲ تصحيف گاه در سند و گاه در متن رخ مي‌دهد.
در لوامع صاحبقراني، مجلسي به 66 مورد سهو نسخه‌برداران در متن احاديث و شانزده مورد سهو در سند و به پنجاه مورد از تصحيف در متن و سند احاديث اشاره کرده است؛ وي در کل به 132 مورد تصحيف اشاره کرده است. در اينجا مواردي از آن را به عنوان نمونه، بيان مي‌کنيم.۳
1. خضاب کردن به زردي، خضاب ايمان است و سرخ کردن، خضاب اسلام است. ظاهراً از سوي نسخه برداران سهوي صورت گرفته است؛ چنان‌که صدوق در ثواب الاعمال نقل کرده است که حضرت سيدالمرسلين صلي الله عليه و آله فرمودند: خضاب به زرد کردن، خضاب اسلام است و خضاب به سرخ کردن، خضاب ايمان است.۴
2. ... ان‌يکون تذکيراً للنّاس. ظاهراً للسّاهي بوده است؛ چنان‌که در عيون و علل نيز است يا مصنف، ساهي را به ناسي تبديل کرده و نسخه برداران، ياء را انداخته‌اند و ناس شده است.۵
3. فإذا اصبّ الماء علي بدنه للا ستنجاء. در بعضي از نسخ، يديه است. در هر دو نسخه سهو از نسخه‌برداران شده است «و يده» درست است.۶
4. ... إنّ علّه الزّکاه من اجل قوت الفقراء. در عيون و علل، به جاي فقرا، فقر آمده است و هر دو عبارت بهتر از عبارت اين کتاب است؛ ظاهراً از نسخه‌برداران سهو شده است.۷
5. روي انّ حجّه واحدة افضل من عتق سبعين رقبة. به خط شيخ طوسي، تسعين بوده است و ظاهراً سهو از قلم نسخه‌برداران است.۸
6 . قال: قد مات رسول الله صلي الله عليه و آله أ فما لک به اسوه؟ فقال له: انّه کان مرهقاًّ. در بعضي از نسخ من لايحضره الفقيه و در ثواب الاعمال، مراهقاً است؛ ظاهراً تصحيف شده است.۹
1.. العين، ج۲، ص ۹۷۲ و نيز ر.ک: لسان العرب، ج۹، ص ۱۸۷.
2.. منهج النقدفي علوم الحديث، ص ۴۴۴.
3.. براي ساير نمونه‌ها ر.ک: لوامع صاحبقراني، ج۱، ص ۳۰۳ و ۴۰۵ و۶۵۶ و۶۶۷ و۶۸۷ و۶۸۹ و۶۹۷ و۶۹۹ و۷۰۲؛ ج۲، ص۳۵و ۷۱ و ۲۱۰ و۲۶۷ و۳۱۲ـ۳۱۳ و۳۱۴ و۳۲۴ و۳۰ و۴۲۷ و۴۳۰ و۴۸۱؛ ج۳، ص ۸۸ و۹۳ و۱۷۱ و۱۷۳ و۲۳۲ و۲۷۴ و۲۹۷ ـ ۲۹۸ و۴۸۸ و۵۰۹ و۵۳۶ و ۵۴۵ و۶۰۴؛ ج۴، ص ۳۸و ۶۱ و ۱۹۹ و۲۳۷ و۲۵۶ و۳۳۸ و۳۴۶ و۳۸۴ ـ ۳۸۳ و۴۰۲ و۴۱۱ و۵۸۵؛ ج ۵، ص۷۹ و۹۱ و۳۳۰ و۴۲۳ و۴۵۵ و۵۲۱ و۵۴۶ و۵۴۸؛ ج۶، ص۱۷ و۳۱ و۱۵۰ و۱۸۶ و۱۹۳و۳۷۴و ۳۹۰ و۳۹۸ و۴۴۲ و۴۷۵ و۴۸۰ و۴۸۶ و ۵۱۳ و۵۱۸ و۵۷۱ و ۶۲۹ و۶۵۰؛ ج۷، ص۳۸ و۴۶ ـ ۴۵ و۱۰۰ و۱۱۳ و ۱۵۲ و۱۷۳ و۱۸۴ و۱۸۷ و۱۸۹ و۲۶۷ و۲۸۹ و۳۱۳ و۳۶۲ ـ ۳۶۱ و۴۱۹ و ۵۵۴ و۵۹۶ و ۵۹۸ و۶۱۳ و۷۲۱؛ ج۸، ص۴۹ و۵۱ و۷۴ و۱۱۵ و۱۷۱ و ۱۸۱و۱۸۹ و۲۴۷ و۲۶۷ و۲۸۳ و۳۳۴ ـ ۳۳۳ و۴۲۱ ـ ۴۱۹ و۴۵۳ ـ ۴۵۲ و ۵۲۰ و۵۸۳ و۵۸۸ ـ ۵۸۷ .
4.. ر.ک: همان، ج۲، ص۶۳ .
5.. ر.ک: همان، ج۳، ص ۶۰۲ .
6.. ر.ک: همان، ج۱،ص۳۲۶ ـ ۳۲۷.
7.. ر.ک: همان، ج۵، ص۴۴۰ و۴۴۳.
8.. ر.ک: همان، ج۷، ص ۱۵۱.
9.. ر.ک: همان، ج۲، ص ۴۳۲.
