معنوي آن برآيد. بنا بر اين، هرگاه حديثي مبهم باشد، بايد علت آن را يافت. اين ابهام، معمولاً به سه شکل کلي گويي، طرح ديدگاه‌هاي مختلف و ذکر وجوه گوناگون به شرح زير است:
کلي‌گويي در حديث
سخني که امکان برداشت‌هاي مختلف را داشته باشد، کلامي مبهم است.
1. در روايتي وارد شده است که امام صادق عليه السلام فرمودند: هرگاه شخصي داخل مکه شود، نه به قصد عمره تمتع، طواف خانه کعبه کند و دو رکعت نماز در مقام ابراهيم عليه السلام به جا آورد و سعي ميان صفا و مروه کند. پس اگر خواهد، مي‌تواند به خانه خود رود يا اگر چه در ماه‌هاي حج باشد؛ گرچه نماز در دهه ذي‌الحجه باشد. در اين حديث، طواف نساء ذکر نشده است؛ چون مشهور آن است که طواف نساء در هر حج و عمره مفرده‌اي واجب است. پس ممکن است عدم ذکر آن به سبب ظهور باشد و اظهر آن است که ترک ذکر آن، از روي تقيه باشد. ۱
2. در روايت صحيح از عبدالله منقول است که امام صادق عليه السلام فرمودند: هرگاه در اول ماه، دو پنجشنبه باشد، اول را روزه بگير که آن افضل است و اگر در آخر ماه، دو پنجشنبه باشد، آخر آن را روزه بگير که افضل است. اين حديث، به سبب بقيه، مجمل وارد شده است. ۲
3. در حديث صحيح از محمد بن مسلم منقول است از امام باقر عليه السلام فرمودند پدرم در خانه به آواز بلند مي‌فرمودند: الصّلاه خير من النّوم و اگر تو نيز اين کلمه را مکرر بگويي، باکي نيست. ظاهراً اين است که حضرت از روي تقيه مي‌فرمودند؛ چون عامه مي‌دانستند که ايشان منکر اين امرند و لذا در حديث ذکر نشده است که در اذان مي‌فرمودند. ۳
4. منقول است از ابن وهب که از امام صادق عليه السلام سؤال کرد از تثويبي که ميان عامه در مابين اذان و اقامه متعارف است که به جاي حي علي خيرالعمل، الصّلاه خير من النّوم مي‌گويند. حضرت فرمودند: آن را حضرت سيدالمرسلين صلي الله عليه و آله نفرمودند. اگر ايشان ذکر فرموده بودند، مي‌دانستيم؛ بلکه شکي نيست در آن که عمر، موافق عقل شوم خود قرار داد که نماز بهتر از خواب است، نه بهتر از همه عبادات؛ چون او از نماز و قربي که براي مؤمنان حاصل مي‌شود، خبر نداشت. لذا اين چنين بود سيدالمرسلين صلي الله عليه و آله فرمودند: روشنايي چشم من در نماز است. و مي‌فرمودند: بلال، ما را به گفتن اذان راحتي ده تا متوجه جناب اقدس الهي شويم. بنا بر اين، جواب دادن حضرت صادق عليه السلام به اين عنوان از روي تقيه است. ۴
5 . در روايتي منقول است از امام صادق عليه السلام در مورد شخصي که جامه آغشته به مني به تن دارد و در آن عرق مي‌کند، سؤال مي‌شود. حضرت فرمودند: لباس، آدمي را جنب نمي‌کند و به سبب آن غسل واجب نمي‌شود. اين روايت به عنوان تقيه وارد شده است. ۵
1.. ر.ک : همان، ج۸، ص۱۶۷؛ ج۳، ص۱۶۲ـ۱۶۳.
2.. ر.ک : همان، ج۶، ص۱۹۰؛ ج۳، ص۱۸۲.
3.. ر.ک : همان، ج۳، ص۵۵۹.
4.. ر.ک : همان، ج ۳،ص۵۵۹.
5.. ر.ک : همان ، ج۱، ص۴۴۰؛ ج۴، ص۴۳۶.
