ديدگاه‌هاي مختلف

ذکر ديدگاه‌هاي مختلف در باره موضوع مورد بحث، حاکي از نوعي از ابهام و عدم صراحت در کلام امام عليه السلام و به باور مجلسي، چنين حالتي، نشان‌گر آن است که امکان بيان نظر صريح براي امام عليه السلام وجود نداشته است. لذا گوينده، نظر خود را در کنار نظرات ديگران مطرح کرده و اين نشانه تقيه است.
در روايتي از امام صادق عليه السلام منقول است که فرمودند: مؤذن در هواي گرم ظهر به خدمت حضرت رسول‌ صلي الله عليه و آله آمدند تا اذان بگويند. حضرت فرمودند: ابرد ابرد. طبق نظر صدوق، يعني تعجيل کن تا به زودي نماز خوانده شود و مردم سختي نکشند و طبق نظر جمعي از علما، يعني صبر کن تا شدت حرارت هوا، کم شود و مردم جفا نکشند. اين حديث به عنوان تقيه وارد شده است. ^۱

بر زبان آوردن سخن دو پهلو

برخي از مواقع، متکلم در سخن خود با آوردن ضمير، به نحوي سخن مي‌گويد که در عين آن‌که امکان ارجاع ضمير به نزديک‌ترين مرجع هست، مي‌توان آن را به مراجع ديگر پيشين نيز باز گرداند.
در حديثي از جعفر جعفري منقول است که شخصي از اهل شام بر امام صادق عليه السلام ‌داخل شد. سپس به او گفت: اول کسي که پيش از همه کس بهشت مي‌رود، بلال است. گفت: چرا؟ گفت: از آن جهت که او اول کسي است که اذان گفته است. جمعي از علما اين حديث را در فضل اذان ذکر کردند و جمعي در فضل بلال و هيچ يک ظاهر نيست؛ چون ظاهر نيست اين عبارت را حضرت فرموده باشد يا آن شامي و بر تقديري که حضرت فرموده باشند، ظاهراً‌ از روي تقيه باشد. ^۲

اضطراب و تشويش متن

کلام اهل بيت عليه السلام همراه با صلابت، استواري و هماهنگي است و اگر در سخن يا سخنان منسوب به آنان، مفاهيمي حاکي از پريشاني و اضطراب ديده شود، لازم است به وجهي شايسته تبيين گردد. به همين دليل، مجلسي کلامي را که داراي اضطراب و تشويش باشد، نمادي از تقيه دانسته است. وي نقل مي‌کند شيخ به سند صحيح از سعد روايت کرده است که از امام رضا عليه السلام در مورد سجده شکر سؤال کرد. حضرت فرمودند: سجده شکر چه چيز است؟ سعد گفت: مشايخ ما بعد از نماز واجب، يک سجده مي‌کنند و مي‌گويند اين سجده شکر است. حضرت فرمودند: شکر آن است که چون حق سبحانه و تعالي، بر بنده‌اش انعام کند، بنده گويد: پاک و منزه است خداوندي که اين نعمت را مسخر ما کرد و چنان کرد که به‌ آساني به ما رسيد. به درستي که به سوي پروردگار خود رجوع خواهيم کرد و جميع ثناها مخصوص پروردگار توست که پروردگار عالميان است. حال آن‌که، درحديث کالصحيح از امام رضا عليه السلام وارد شده است که فرمودند: سجده بعد از نماز از جهت آن‌ است که حق سبحانه و تعالي بنده را توفيق اداي فرض کرامت فرموده، و چون به سجده رود، اقلاً سه مرتبه بگوييد: شکر لله. پرسيدند: اين کلمه چه معنا دارد؟