به پيشنهاد ايشان آن را به صورت کتابي جداگانه در دو جلد نگاشت. پس از بازبيني و اضافه کردنهاي چند باره در چهارده جلد سامان يافت. بنا بر اين، اين کتاب به مدت چهل سال (1354-1390به بعد) در دست تأليف، تنظيم و تجديد نظر بوده است.۱
قاموس الرجال، همچون تنقيح المقال، شامل مقدمه، متن اصلي و خاتمه است. شوشتري در مقدمه، برخي اشکالات و اشتباهات تنقيح المقال را به اختصار، ذکر کرده و سپس در 29 فصل، مبناي انتقادات رجالي خود را نسبت به آرا و ديدگاههاي رجالي مامقاني و ديگر رجاليان ياد آور شده و مثالهايي براي هر يک ذکر کرده است. متن اصلي، متشکل از چهار بخش است: نامها - که حجم زيادي از کتاب بدان تخصيص يافته است - کنيهها، القاب و نام زنان راوي حديث. وي در هر بخش، راويان را به ترتيب الفبا آورده و پس از ذکر بخشهايي از قول مامقاني، تعليقات خود را بعد از تعبير «اقول» بيان کرده و اشتباهات وي را در زمينههاي مختلف ياد آور شده و بر مبناي ديدگاه رجالي خود تصحيح کرده است. او همچنين در مواردي که مامقاني شرح حال راوي را ذکر نکرده، مطالبي را از کتابهاي رجال و تاريخ در باره راوي آورده و طبقه او را مشخص کرده و گاه عناوين جديدي افزوده است. خاتمه نيز شامل شانزده فايده است و اشکالات شوشتري بر خاتمه تنقيح المقال است.۲ ايشان براي تأليف اين کتاب، آنچه کتاب در تراجم احوال رجال بوده، فراهم آورده است که بيشتر آنها نسخههاي منحصر به فرد هستند.۳
منابع فن۴ رجال در قاموس الرجال
منابع مستقيم
مقصود از منابع مستقيم فن رجال تمام کتب و رسالههايي است که به موضوع معرفي و ارزيابي راويان از جوانب مختلف ميپردازند. شوشتري عناوين منابع مستقيم فن رجال را گونهشناسي کرده است. وي عناوين متداول کتب رجال را چنين معرفي ميکند: «الرجال»، «معرفه الرجال»، «تاريخ الرجال»، «فهرست»، «ممدوحين و مذمومين» و «مشيخه». هر يک از اين عناوين موضوع خاصي را پوشش ميدهند.۵ براي مثال، موضوع کتب فهرست، به مانند فهرست نجاشي و شيخ، کساني است که کتابي نگاشتهاند. موضوع کتب معرفة الرجال، از جمله کتاب کشي، راوياني است که در باره آنها مطلب يا روايتي رسيده است که در شناخت آنها ميتوان از آن استفاده کرد.
1.. «آيت الله علامه حاج شيخ محمد تقي شيخ شوشتري:رجالي عظيم معاصر»، ص۴؛ چهل مقاله، ص۳۲۹- ۳۳۰.
2.. همان جا؛ «شيخ محمد تقي شوشتري و انتقادهاي رجالي او»، ص۶۸.
3.. در سوگ آفتاب شوشتر، ص۴۶.
4.. شوشتري در آثارش، بويژه قاموس الرجال از اين مباحث با عنوان «فن رجال» ياد ميکند.
5.. قاموس الرجال، منشورات نشر الکتب، ج۱، ص۱۸.