منابع غير مستقيم فن رجال؛ گونه‌ها و کاربردها از نگاه علامه شوشتري در قاموس الرجال - صفحه 52

کتب رجال، مثل رجال شيخ نيز بر حسب طبقات نگاشته شده‌اند و موضوع کتب «تاريخ» يا «تاريخ الرجال» سال مرگ راويان است.۱
از نظر شوشتري برخي از اين منابع مستقيم شناخته شده ومعروف هستند و برخي شهرت کمتري دارند. وي در فصل شانزدهم مقدمه قاموس الرجال، مدارک رجال را به «مدارک معروف» و «مدارک غير معروف» تقسيم نموده است. وي مدارک معروف فن رجال را رجال الكشي، رجال الطوسي، فهرست الطوسي و رجال النجاشي دانسته است. و مدارک غير معروف فن رجال را به اين صورت نام مي‌‌برد: رجال البرقي، الفهرست ابن نديم، الضعفاء ابن غضايري، رسالة ابي غالب زراري، مشيخة من لايحضره الفقيه، تاريخ بغداد، معجم الادباء حموي، الغيبة شيخ طوسي، الاختصاص، الارشاد و رسالة العددية شيخ مفيد. وي در باره خلاصة الاقوال علامه حلي مي‌‌گويد که اگر در اين کتاب از کتبي که امروزه در اختيار ما نيست، همچون بخشي از رجال عقيقي، رجال ابن عقده و بخشي از کتاب ثقا‌ة ابن غضايري و ... مطالبي را نقل کند، مورد قبول و جزء منابع رجال محسوب مي‌‌شود. از طرف ديگر، اگر در کتاب الخلاصة، مطلبي از کتاب‌هاي فهرست نجاشي، طوسي و ... نقل شود که در نسخه امروزين ما وجود نداشته باشد، مي‌‌تواند مورد استفاده قرار گيرد.۲ ناگفته پيداست که شوشتري منابع متأخري را که در باره رجال نگاشته شده است، به عنوان منابع و مدارک اين فن مورد استفاده قرار نمي‌دهد.

منابع غير مستقيم

از منظر شوشتري دسته ديگري از منابع فن رجال، منابعي هستند که به صورت غير مستقيم به رجال مربوط مي‌‌شوند و در معرفي و ارزيابي راويان کاربرد دارند. اين منابع غير مستقيم گستره وسيعي را پوشش مي‌‌دهند و قابل شمارش نيستند؛ اما به طور کلي مي‌‌توان آنها را در دو دسته معرفي کرد: يک دسته، «اطلاعات رجالي درکتب غير رجالي» است. و دسته ديگر، «اطلاعات رجالي روايات راويان» است. در ادامه اين نوشتار، به صورت عام به منابع غير مستقيم فن رجال پرداخته مي‌‌شود و بدين منظور، در آغاز به موضوع ارزش رجالي کتب غير رجالي پرداخته و سپس، ارزش رجالي روايات راويان خواهد آمد.

ارزش رجالي کتب غير رجالي

يکي از ويژگي‌ها و نقاط قوت قاموس الرجال، بهره‌برداري از کتب تاريخي، لغوي، ادبي، حديثي و ... در کارهاي رجالي است. شوشتري به علت تسلط و تبحر فراوان در رجال، تاريخ، لغت، حديث

1.. همان، ج۲، ص۳۸۹؛ همان، ج۱، ص۲۹۲.

2.. همان، ج۱، ص۱۴- ۱۵.

صفحه از 68