سبب ميداند.۱
2-1. محقق ذيل آيه (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللّهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْىَ وَلاَ الْقَلاَئِدَ وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِن رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ)،۲ سه احتمال را در باره جمله (يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِن رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً) مطرح کرده است: الف) فضل و رضايي که آنها از خداوند ميجويند، هر دو در آخرت است؛ ب) منظور از فضل، رزقي است که از تجارت در دنيا حاصل شود و رضوان، رضاي الهي در سراي ديگر است؛ ج) فضل و رضا چيزي است که آنان هر دو را در دنيا ميجويند. آن گاه ميافزايد:
در دو مورد اول، فايده حال اشاره به علت منع است. در مورد سوم هم ممکن است مراد چنين باشد؛ حتي اگر تنها قصد آنها دنياست، به خاطر حرمت بيت الله متعرض آنها نشويد. مؤيد اين نظر سبب نزول است؛ چرا که گفتهاند در شأن حجاج يمامه - که مشرک بودند - نازل شده و قصد آنها فقط دنيا بود.۳
3-1. ذيل آيه (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَن يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ)،۴ پس از بحث در اين باره که تسويه چه مناسبتي با اجاره و خريد و فروش منازل اين سرزمين دارد، اين معنا را محتمل ميداند که خداوند آن را قبلهاي براي نماز و محلي براي دفن اموات، ذبح، انجام مناسک حجّ و طواف قرار داده است که مقيم و مسافر در آن يکسان‌اند و سپس ميگويد اين معنا ظاهر است و مورد تأييد اين خبراست که «مشرکان مانع نماز گزاردن و طواف مسلمانان در مسجد الحرام ميشدند و خود را صاحب اختيار بيت الله ميدانستند، پس اين آيه نازل شد». بنا بر اين، آيه بر تسويه و معبد بودن مسجد الحرام و نيز بر تحريم ممانعت از عبادات در مسجدالحرام دلالت دارد.۵
2. تأمل در پارهاي برداشتها
مقدس اردبيلي در اين جايگاه با توجه به اسباب نزول، برخي از دريافتهاي فقهي را مورد تأمل و ترديد قرار ميدهد. او ذيل آيه (الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ
1.. زبدة البيان، ص۳۰۷.
2.. سوره مائده، آيه۲.
3.. زبدة البيان، ص۲۹۶.
4.. سوره حج، آيه۲۵.
5.. زبدة البيان، ص۲۲۱- ۲۲۲.
