شیخ مفید؛ سرحلقه جریان علمی رو به تکامل شیعی

تاریخ شیعه سرشار از افتخار‌های بسیار و تحولات چشمگیری است که به دست عالمان متعهد و اندیشمند پدید آمده است. امروز یکشنبه، ۹ آذر، روز بزرگداشت یکی از آن بزرگان و مفاخر شیعه است. نام کاملش «محمد بن محمد بن نعمان» است. در سال ۳۳۶ هجرى در حوالى بغداد به دنیا آمد. ابن‌قولویه قمى، شیخ صدوق و ابن‌ولید قمی از جمله اساتید و شیخ طوسی، سیدمرتضی علم‌الهدی و سیدرضی و نجاشی از جمله شاگردان برجسته او محسوب می‌شوند.

شناخت زندگی شیخ مفید به هر انسان معتقد کمک می‌کند تا بتواند از حریم دین و مذهب به درستی و با اقتدار، دفاعی آگاهانه و معقول داشته باشد. هر کسی کم‌ترین مطالعه‌ای در مذهب شیعه داشته باشد به نقش محوری وی در اعتلای مذهب شیعه پی خواهد برد.

شیخ مفید به گفته شاگرد پرآوازه‌اش شیخ طوسی از نظر علم و اخلاق بر همگان برتری داشت و در فقه و کلام همتا نداشت. تألیفاتش به بیش از ۲۰۰ اثر می‌رسد. از جمله آثارش می‎توان به البیان فی تألیف القرآن، الرسالة المقنعة، تصحیح الاعتقاد، الإرشاد، النصرة فی فضل القرآن، مسائل النظم و ... اشاره کرد.

وی در دوره اقتدار آل بویه که شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار شده بودند، می‎زیست. شیخ مفید شیعیان را از پراکندگی نجات داد و اوضاع اسف‌بار آن‌ها را سامان بخشید تا آنجا که به اوج عزت رسیدند. وی از مقام و منزلت بسیاری برخوردار بود؛ به طوری که عضدالدوله به هنگام بیماری شیخ به دیدارش رفت و از او عیادت کرد.

شفاعت شیخ مفید در حق دیگران پذیرفته می‌شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار می‌رفت. در عصر طلایی آل بویه و با حمایت آن‌ها از شیعه، تشیع بار دیگر برای حضور در میدان منازعات فکری فرصت یافت و در این کارزار سخت به دفاع از حقانیت خویش برخاست. این دانشمند بزرگ شیعی که متکلمی قدرتمند و فقیهی زمان‌شناس بود، به شایستگی تمام در سنگر دفاع از حریم تشیع ظاهر شد و بار دیگر حقانیت این مکتب را با منطقی استوار و روشی مستدل و متین به اثبات رساند. به یقین تمام متکلمان و فقهای عظام شیعه پس از وی، به نحوی تحت تأثیر علمی و دوستدار وی بودند. او که به «ابن المعلم» نیز شهرت یافت، مورد احترام و تجلیل کامل موافقان و مخالفان بود.

مقام معظم رهبری در تمجید از شیخ مفید در پیامی به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید فرمودند: «شیخ مفید در سلسله علمای امامیه، فقط یک متکلم و فقیه سرآمد و برجسته نیست، بلکه فراتر از این، وی مؤسس و سرحلقه جریان علمی رو به تکاملی است که در دو رشته کلام و فقه، تا امروز در حوزه‌های علمی شیعه امتداد یافته است و با وجود بر کنار نماندن از تأثرات تاریخی و جغرافیایی و مکتبی، ویژگی‌های اصلی و خطوط سیاسی آن همچنان پابرجا مانده است. شیخ مفید نقش مؤثر و تعیین کننده‌ای در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت(ع)، بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه، آفرینش شیوه جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام داشت».

این عالم بزرگ جهان تشیع، پس از ۷۷ سال در سال ۴۱۳ قمری وفات یافت. ده‌ها هزار نفر بر جنازه انسان والایی نماز گزاردند که پنجاه سال، چون مشعلی تابناک، بخش گسترده‌ای از جهان اسلام را با دانش و معرفت خود، روشن کرد، و در کرانه دجله بغداد، دجله دیگری از علم و معرفت به راه انداخته بود.

آن روز بدن نحیف مفید در خانه‌اش در درب‌الریاح بغداد به زمین سپرده شد تا روزی به جوار بارگاه حضرت ابی‌جعفر جواد(ع) منتقل شود و در آن دارالسلام رحمت الهی بیارامد، اما شخصیت سترگ او که پنهان‌کردنی و از یادرفتنی نبود، پیوسته در برابر چشم زمان باقی ماند و هر گز از یاد نرفت، و در روند شکوفایی فقه و کلام و مذهب اهل‌بیت(ع) نقش برجسته خود را ایفا کرد.

مقام معظم رهبری در بخش دیگری از پیامشان می‌فرمایند: «نسل علمی امروز با بزرگداشت مفید و نشر آثار مکتوب او، در حقیقت وظیفه سپاس خود را نسبت به مردی انجام می‌دهد که خود و افکارش همواره در ضمن جریان غنی و پربار فقه و کلام مدرسه اهل‌بیت(ع)، حضور داشته و به مثابه سنگ زاویه و قاعده اصلی، در بنای رفیع فقاهت و تکلم شیعی، چنانکه در این هزار سال شناخته شده است، منشا اثر بوده است.

تشکیل این هزاره تجلیل و سپاس، نسل امروز را با چهره این بزرگمرد آشناتر و زمینه قدرشناسی و آنگاه بهره‌گیری از آثار او را برای نسل‌های امروز و فردا فراهم می‌کند. ثانیاً به تحلیلگران و پژوهندگان تاریخ فقه و علوم عقلی، این فرصت را ارزانی می‌دارد که معرفتی تازه درباره مسیر رشد و تکامل این دانش‌ها و چگونگی شکل‌گیری و بالندگی و عناصر سازنده آن در برهه حساسی از تاریخ کسب کنند. این نکته آنگاه اهمیت بیشتری می‌یابد که قرن چهارم و پنجم هجری همچون مقطع برجسته و درخشانی در اعتلا فرهنگی، علمی و ادبی جهان اسلام، مورد عنایت و بررسی قرار گیرد.»

با مطالعه و دقت در پیام مقام معظم رهبری درمی‌یابیم که امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز به بازنگری در افکار و اندیشه‌های شیخ مفید به ویژه در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه وجود دارد تا نسل امروز را با این عالم فرزانه و متعهد آشنا کنند. همچنین نویسندگان به نگارش آثار متعددی از وی با زبان امروز و داستان‌گونه از زندگی شیخ مفید بپردازند. زیرا جستجو درباره آثاری که مربوط به این شیخ فقید است، فقط ما را به آثار نگاشته شده او می‌رساند یا آثاری که علمی و در سطح بالایی است و مخاطب عام به ویژه نسل جوان نمی‌تواند از آنها بهره ببرد.